از طلسم تا تاریخ: ایران عصر شاه عباس از منظر علوم غریبه
| از طلسم تا تاریخ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کریمی، بهزاد (نویسنده) آقاجری، سید هاشم (پیشگفتار) |
| ناشر | نگارستان اندیشه |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1403 |
| شابک | 9ـ00ـ5273ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
از طلسم تا تاریخ: ایران عصر شاه عباس از منظر علوم غریبه؛ بر اساس رساله‌ای منتسب به ملا جلال منجم یزدی تألیف بهزاد کریمی، با پیشگفتاری از سید هاشم آقاجری؛ این کتاب، روایتگر بخشی نه‌چندان شناخته‌شده از تاریخ ایران در عصر شاه عباس اول صفوی است.
گزارش کتاب
متنی که در کانون این اثر قرار دارد، رساله‌ای نه‌چندان شناخته‌شده برای صفویه‌پژوهان است که در حوزۀ «علوم غریبه» به نگارش درآمده است. علوم غریبه، دانش صورت‌ها، اعداد و حروف است که در برابر علوم جلیه یا علوم رسمی متعارف در تاریخ ایران سابقه‌ای بس دراز دارد و قدمت آن به روزگاران باستانی می‌رسد. علوم غریبه، علومی هستند رمزگانی با منشأیی ماورایی و عمدتاً نامعلوم که برای مواجهه با نیروهای ماورایی، دخل و تصرف در امور دنیا و پیشگویی آینده به کار می‌رود.
علوم غریبه در تمام دوره‌های تاریخی اسلام و ایران، در حاشیۀ علوم رسمی به حیات خود ادامه داده و منابع متعددی از دوره‌های مختلف باقی مانده است؛ اگرچه از سدۀ هفتم و پس از بحران ایران و جهان اسلام بر اثر هجوم مغولان از شرق و صلیبیان از غرب، اوج و گسترش بیشتری پیدا کرده است. «اسرار قاسمی» ملاحسین واعظ کاشفی سبزواری از نگارش‌های آغاز سدۀ دهم هجری و دورۀ متقدم صفوی است که پس از او نیز در دورۀ صفوی تا دورۀ قاجاری به اشکال گوناگون ادامه یافته است.
نگارندۀ این کتاب با تأمل در رساله‌های خطی و چاپ سنگی «اسرار سنگی» پی برده است که فصل «لیمیا»ی این رساله، شامل اطلاعات بسیار ارزشمندی دربارۀ نیمۀ پنهان عصر صفوی است که متأسفانه با بی‌توجهی تقریباً کامل پژوهشگران تاریخ مواجه شده است. همچنبن نویسنده باورمند است این بخش از نوشتۀ ملاجلال‌الدین منجم یزدی، منجم رسمی دربار شاه عباس اول صفوی است و پس از او نویسندگانی ناشناس، مطالبی را به این رساله افزوده و در قالب رسالۀ «اسرار قاسمی» کاشفی یا رسالۀ «حل المشکلات» طم‌طم هندی جای داده‌اند؛ بنابراین می‌توان گفت یکی از آثار ملاجلال منجم که تا پیش از این شناسایی نشده بود، شناسایی شده است.
«لیمیا»ی صفوی مشحون از ماجراها و شخصیت‌هایی است که به لحاظ تاریخی اثبات‌شدنی هستند و چنان جزئیات رویدادها با زمانه و زمینۀ صفویه پیوند دارند که تردید اندکی در اصالت آنها برجای می‌ماند. بررسی رویدادهای ذکرشده نشان می‌دهد که همۀ آنها در عصر شاه عباس اول صفوی رخ داده است؛ بنابراین نویسنده باید معاصر با این پادشاه و به دلیل ماهیت این رویدادها که دسترسی به حلقۀ اول اطرافیان شاه را ضروری می‌ساخت، از نزدیکان وی بوده باشد.
زنان از جمله بازیگران اصلی این رساله هستند؛ گرچه در موارد قابل توجهی هویت آنها به علل فرهنگی پوشیده مانده است. بسیاری از شخصیت‌های مورد اشاره در این رساله در متن رویدادهای مشهور ثبت شده و در تواریخ این روزگار قرار ندارند: زنان بی‌نام‌و‌نشان درباری، برخی مستوفیان و کارگزاران گمنام، بعضی فرماندهان و افسران دون‌پایه، فرزندان و همسران مقامات عالی‌شأن و کنشگران ناشناس علوم غریبه. این حاشیه‌نشینان در کنار برجسته‌ترین شخصیت‌ها از جمله شاه عباس، غیاث‌الدین منصور دشتکی، شیخ بهایی، خلیفه‌سلطان و الله‌وردی‌خان در فضایی آکنده از رقابتی پنهان برای غلبه بر دشمن، رهایی از مرگ، نجات از مخمصمه‌های مالی، خلاصی از غضب پادشاه و ...، پیشامدهایی خواندنی را در زیر پوست تاریخ صفویه خلق کرده که دسترسی به تنها بخشی از این جریان پیوسته و عظیم به تراوش قلم راوی میسر شده است.
بر این اساس این کتاب، روایتگر بخشی نه‌چندان شناخته‌شده از تاریخ ایران در عصر شاه عباس اول صفوی است. علوم غریبه به عنوان علومی برای کنترل جهان و پیش بینی امور آینده همواره در طول تاریخ ایران مورد رجوع و توجه بوده است. با این حال این نوع دانش های خفیه چنان که باید و شاید چندان به حوزه تاریخ نگاری مدرن راه نیافته اند که برخی از دلایل آن در مقدمه این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهشگر کوشیده است بر اساس متنی که تا پیش از این گمان می‌رفت متعلق به عصر تیموریان است، منظری نو از تاریخ صفویه را فراروی خواننده قرار دهد. خواننده در این کتاب با لایه‌ای شگفت از زندگی اجتماعی در عصر صفویه روبرو است که در آن باور به نیروهای فراطبیعی و کوشش برای چیرگی بر آنها با استفاده از علوم غریبه امری غالب است و بی‌تردید برای مخاطبان علاقه‌مند به تاریخ غریب و گیرا.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات