اخلاق پژوهش

اخلاق پژوهش مبانی و مسائل، اثر مجموعه‌ای از نویسندگان است که به کوشش محسن جوادی (متولد 1342ش) گردآوری شده است. این کتاب به بررسی جامع اصول و مسائل اخلاقی حاکم بر فعالیت‌های پژوهشی می‌پردازد و ملاحظات اخلاقی را در حوزه‌های علوم انسانی، اسلامی، پزشکی و فضای مجازی بررسی می‌کند.

اخلاق پژوهش
پدیدآوران	جوادی، محسن (نويسنده) احمدی نسب، شهرام (نویسنده) اسلامی اردکانی، حسن ( نویسنده) بخشنده، حمید ( نویسنده) ثقة الاسلامی، علی رضا ( نویسنده) خزاعی، زهرا ( نویسنده) دیوانی، امیر ( نویسنده) دیویس، مایکل ( نویسنده) رشر، نیکولاس ( نویسنده) ناجی، زهره ( نویسنده) سلامتی، پیمان ( نویسنده)
عنوان‌های دیگر	مبانی و مسائل
ناشر	پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1391ش
چاپ	2
موضوع	تحقیق - جنبه های اخلاقی - محققان - اخلاق
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

سبک نگارش

مقالات بر پایه‌ی پژوهش‌های علمی بنا شده‌اند و بر ضرورت رعایت ضوابط نقل، اقتباس و ارجاع به منابع دیگر تأکید می‌شود. محتوای کتاب به دلیل همکاری گروهی از نویسندگان با تخصص‌های مختلف، مسائل اخلاقی پژوهش را از دیدگاه‌های گوناگون (از جمله فقهی، پزشکی و جامعه‌شناسی) مطرح می‌کند.

ساختار

کتاب مجموعه‌ای از آثار است که با یک مقدمه به قلم محسن جوادی آغاز شده و شامل ده مقاله از نویسندگان و پژوهشگران مختلف است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ضمن اشاره به ضرورت و اهمیت اخلاق در پژوهش علمی، اشاره‌ای کوتاه به محتوای مقالات پرداخته شدهو در ادامه مقالات به شرح زیر آمده است:

درآمدی بر اخلاق پژوهش در علوم انسانی و اسلامی، نوشته سید حسن اسلامی اردکانی (متولد 1339ش) است. در این مقاله مسائل اخلاقی اخلاق پژوهشی را در چهار محور حقوق فردی پژوهش‌گران، دستکاری داده‌ها و نتایج، سوء استفاده از سوژه‌های انسانی و بالاخره سرقت یافته‌های دیگران بررسی می‌کند. وی در نگارش اثر خود کوشیده است تا به اقتضای نیازهای کشور ما و با توجه به مرام، گفتار، اندیشه اخلاقی و آموزه‌های اسلامی آن، و نیز با توجه به سیره پژوهش‌گران برجسته مسلمان که در شکوه‌ها و بسط علم و دانش در تمدن اسلامی نقش داشته‌اند، مباحث اخلاقی مربوط به پژوهش را در مجموعه‌ای در سامان دهد. در فصل اول این مقاله، نویسنده به مسأله «باید» و «است»، که میراث تفکر عمومی در غرب است، اشاره کرده و پیامدهای آن را در حوزه پژوهش بررسی می‌کند. در فصل دوم به بیان چهار جنبه از یافته موضوع که آن را برای انتخاب به لحاظ اخلاقی موجه می‌کند به کارآمدی یعنی سودمندی و مفید بودن آن برای جامعه، علاقمندی محقق توانایی او و نوآوری وی در انتخاب موضوع پژوهش می‌پردازد. در فصل سوم می‌کوشد تا با توجه به خصلت جمعی بودن پژوهش نشان دهد که پژوهش‌گر از یک سوی میراث علمی که در دسترس اوست سرو کار دارد و از یک سو با جامعه‌ای مفروض که قرار است از دست‌آورد وی بهره بگیرد. در فصل چهارم به مباحث اخلاقی در ارتباط با تصدیق داده‌ها پرداخته و در فصل پنجم به بحث انتحال و انواع آن و نیز به دلایل غیر اخلاقی بودن آن اشاره کرده است. فصل ششم به پژوهش‌های با موضوع انسان اختصاص دارد و در آن به طرح مساله اخلاقی در چنین پژوهشی‌هایی پرداخته شده است. نویسنده در هفتمین فصل از ضوابط اخلاقی در ارائه و گزارش تحقیق سخن گفته است.

درآمدی بر اخلاق پژوهش در فضای مجازی، نوشته علیرضا ثقة الاسلامی است. این مقاله به یکی از مقررات مهم دنیای مدرن که اخلاق پژوهش در فضای مجازی است، پرداخته و می‌کوشد تا ضمن معرفی حوزه اخلاقی مقررات مذکور، مباحث مربوط به آنها را ارائه دهد. مولف مقید است تغییر رویکرد از فناوری مولد به فناوری اطلاعات آغازگر مرحله جدید از حیات اجتماعی بشر شده است که از آن به جامعه اطلاعاتی، جامعه دانش محور، جامعه دیجیتالی و بالاخره جامعه مجازی یاد می‌شود. در این جستار تلاش شده است ضمن معرفی حوزه‌های مطالعاتی اخلاق پژوهش در فضای مجازی، به شناسایی مسائل و چالش‌های اخلاقی مطرح در این حوزه و سرانجام به ارائه بعضی رهنمودها در راستای پیشبرد اخلاقی پژوهش‌های مطرح در قلمروی مجازی پرداخته شود.

اخلاق در پژوهش‌های پزشکی، نوشته شهرام احمدی نسب (معاصر) است.

نویسنده در این مقاله به مهم‌ترین مسائل حوزه اخلاق در پژوهشهای زیست پزشکی و سیاست‌های جاری در کشورهاي مختلف می‌پردازد. وی پژوهش پزشکی را متفاوت از درمان پزشکی دانسته و آن را شامل فعالیت‌هایی می‌داند که با هدف آزمودن یک فرضیه و رسیدن به یک نتیجه و در نهایت بالا بردن سطح دانش قابل تفهیم است. بخشی از مطالب به اخلاق در پژوهش‌های ژنتیک به ویژه در مبحث مهندسی ژنتیک و ژن درمانی مربوط است.

درباره عمل اخلاقی در پژوهش انسانی، نوشته‌ای از زهره سادات ناجی (معاصر) و پیمان سلامتی (معاصر) است. این مقاله در حقیقت ترجمه بخشی از بیانیه ملی عمل اخلاقی در پژوهش انسانی است که به صورت مشترک توسط شورای پژشکی و سلامت ملی، شورای پژوهش استرالیا و شورای معاونان دانشگاه استرالیا فراهم شده است. مترجمان بخش عمده‌ای از بیانیه یاد شده را که می‌تواند در تدوین نهایی سند اخلاق پژوهش مورد استفاد قرار گیرد به فارسی برگردانده‌اند. این بیانیه به منظور ارتقای خیر اخلاقی در پژوهش‌های انسانی و با درنظر گرفتن حفظ کرامت انسانی آزمودنی‌ها و در نهایت بهره‌مندی جامعه از چنین پژوهش‌هایی تهیه شده است. همان، ص21</ref>.

مسائل اخلاق پژوهش در آیات و روایت نوشته جمعی از محققان، در بررسی اخلاق پژوهش در آیات و روایات است. مجموعه حاضر همه مباحث و مسائل اخلاق پژوهش را در بر نمی‌گیرد و به علاوه اسناد روایات را مورد بررسی جدی قرار نداده است. هرچند کوشیده است از منابع معتبری به نقل احادیث بپردازد. گزینش روایت‌ها بر اساس مسائلی است که در اخلاق پژوهش متعارف و مرسوم که بیشتر متاثر از فضای پژوهش در غرب و اخلاق مطرح در آنجاست، صورت گرفته است. از آنجایی که اخلاق مدرن به صورت کلی و به تبع آن اخلاق پژوهش به مقولاتی مانند اخلاص نیت یا نیت قرب الهی بی‌توجه‌اند، روایات مربوط به آنها هم گزینش شده است.

اخلاق پژوهش و نظریه‌های اخلاقی، زهرا خزاعی (معاصر)، در بررسی ربط و نسبت نظریه‌های اخلاقی با اخلاق پژوهش و میزان تأثیر آنان بر اخلاق پژوهش است. نخستین نظریه‌ای که نویسنده به به تاثیر آن در اخلاق پژوهش پرداخته است نتیجه‌گرایی است که البته تقریر معرف سودگرایی از زیر مجموعه‌های آن مورد بحث است. وی در قسمتی از بحث با بیان مثالی چگونگی تاثیر سودگرایی کلاسیک بر نحوه رفتار اخلاقی در فرایند پژوهش را مورد بررسی قرار می‌دهد. در بخش دیگری از مقاله نقدهایی بر رویکرد سودگرایی در اخلاق پژوهش وارد آمده است. رویکرد دوم که در مورد آن بحث شده اخلاق فضیلت است. وی نخست بیان کوتاهی از رویکرد یاد شده آورده سپس به بیان ویژگی‌های اخلاق فضیلت کاربردی که اخلاق پژوهش فضیلت گرا نمونه‌ای از ان است، پرداخته است. در خاتمه ضمن اشاره به ضرورت وجود اصول راهنمایی اخلاقی به نقش تکمیلی شخصیت فرد که در اخلاق فضیلت مورد تاکید است در فرایند راهنمایی درست اخلاقی تاکید دارد و به توضیح جمع رویکرد مبتنی بر اصول اما در غالب اخلاق فضیلت توجه داده است.

اخلاق پژوهش علمی، نوشته امیر دیوانی (معاصر) است. در این مقاله به ارزش‌های اخلاقی در خود فرایند پژوهش در علوم تجربی و نه کاربردهای آن پرداخته شده است. نویسنده کار عقل علمی را تقریر قوانین عام اخلاقی و منطبق کردن وجود خارج با آن قوانین دانسته است. وی سپس به بیان رابطه قوه‌های غیر عقلی با عقل و نیز خصوصیات عقل شناختاری پرداخته است. در این میان ویژگی‌های محدود بودن، تدریجی بودن و خطاپذیر بودن هم ویژگی عقل فردی و هم دستاوردهای عقل جمعی بشری است. در ادامه توجه به این محدودیت‌ها در کردار پژوهش را موجوب اطمینان بیشتر در مسیر پژوهش دانسته و در نهایت به بایدها و نبایدهای پژوهش اشاره کرده است. در این میان سه صفت تواضع و فروتنی، حلم و بردباری و صداقت متناسب با سه ویژگی پیش گفته عقل بشری مورد تاکید قرار گرفته است..

ابعاد اخلاقی پژوهش علمی، نوشته نیکولاس رشر و ترجمه امیر دیوانی است. نویسنده کوشیده است تا ضرورت ملاحظات اخلاقی در فعالیت‌های علمی را در این نوشتار باز نماید. علم به نظر او یک فعالیت جمعی شده است و از این رو بیش از پیش نیاز به ملاحظات اخلاقی در آن احساس می‌شود؛ چرا که اخلاق ناظر به رفتارهای جمعی است. وی به مسائل اخلاقی ناظر به اهداف پژوهش پرداخته و علم انتخاب موضوع، هدف‌گذاری و تخصیص منابع برای پژوهش را بیش از هر جنبه دیگر فعالیت علمی نیازمند مباحث و ملاحظات اخلاقی دانسته و به مشکلات اخلاقی در رابطه با انتخاب ناظر به اهداف پژوهش در هر سطحی از اجتماع، سطح ملی، سطح نهادی و سطح فردی اشاره کرده است.

دنیای جدید اخلاق پژوهش، اثری از مایکل دیویس با ترجمه حمید بخشنده آبکنار است. این مقاله در حقیقت بخشی از کتاب مایکل دیویس با عنوان اخلاق و دانشگاه است که مترجم آن را به فارسی برگردانده است. وی کوشیده است تا تصویری از چند مختصر از تحولات اخلاق پژوهش در دوران جدید را ارائه دهد. مؤلف در ابتدا به پیچیدگی وضعیت اخلاق پژوهش در دنیای جدید و اینکه دغدغه‌های ثروت و قدرت به عرصه علم و پژوهش دست انداخته‌اند و از این روی گویا دنیایی جدید را در پیش روی داریم، اشاره کرده است. وی همچنین به گستره اخلاق پژوهش اشاره می‌کند و می‌گوید هرچند به لحاظ آثاری که در دست داریم بیشترین آنها به اخلاق پژوهش علمی نظر دارند اما این مساله کاملاً اتفاقی است و باید به حوزه‌های دیگر پژوهش هم توجه داشت. نویسنده کار خود را محدود به اخلاق پژوهش علمی می‌کند و ضمن بیان تاریخ اخلاق پژوهش به عنوان رشته‌ای تخصصی، مباحث امروزین آن را بیان می‌کند. آنگاه به بیان بی‌اطلاعی ما از بحران در اخلاق پژوهش می‌پردازد و خطوط کلی واکنش‌های علمی به این بحران را توضیح می‌دهد. وی در بخشی از مقاله به ناسالم بودن فضای علمی پژوهش اشاره کرده و آن را ناشی از کم اطلاعی پژوهش‌گران از اخلاق پژوهش علمی دانسته است. در سنجش پایانی مقاله به رویکردهای مختلف مانند حمایت از تحقیق بیشتر در اخلاق پژوهش و...برای رفع نقیصه فوق الذکر پرداخته است..

پیش‌نویس ضوابط بنیادی اخلاق پژوهش، نوشته سید حسن اسلامی اردکانی (متولد 1339 ش) است. در این مقاله مجموعه ضوابط و اصول پیشنهادی برای نگارش سند اخلاق پژوهش آمده است. این اصول و ضوابط برگرفته و خلاصه شده چیزی است که در مقاله اول نویسنده آمده است.. نویسند در درآمد مقاله به چیستی پژوهش، آئین پژوهش، اخلاق پژوهش و مسائل اصلی آن اشاره کرده است. در ادامه از جایگاه اخلاق در پژوهش و ملاحظات چهارگانه در انتخاب موضوع توسط پژوهشگر سخن گفته است. ضرورت توجه به میراث علمی و رعایت ابعاد اخلاقی در استفاده از آثار دیگران و دقت و صداقت پژوهش‌گر در گردآوری و تحلیل داده‌ها باضافه مساله رعایت حقوق و قواعد اخلاقی در مورد آزمودنی‌های انسانی و ....از دیگر مطالب مطرح شده است. در خاتمه به ضروت توجه پژوهش‌گران به ابعاد نشر یافته‌های پژوهشی اشاره شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.