احوال اکابر بلخ به انضمام بخشی از رسالۀ تاریخ اکابر بلخ
| احوال اکابر بلخ به انضمام بخشی از رسالۀ تاریخ اکابر بلخ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ورسجی بدخشی، محمدصالح (نویسنده) قریب، قاسم (تصحیح) |
| ناشر | مولی |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1403 |
| شابک | 4ـ201ـ339ـ600ـ978 |
| کد کنگره | |
احوال اکابر بلخ به انضمام بخشی از رسالۀ تاریخ اکابر بلخ تألیف محمدصالح ورسجی بدخشی، با تصحیح قاسم قریب؛ «احوال اکابر بلخ» ورسجی، یک منبع تاریخی دست‌اول از آغاز قرن یازدهم هجری در بلخ عصر شیبانیان ازبک به شمار می‌آید.
گزارش کتاب
«احوال اکابر بلخ» ورسجی، یک منبع تاریخی دست‌اول از آغاز قرن یازدهم هجری در بلخ عصر شیبانیان ازبک به شمار می‌آید. غور در این رساله، تحولات اندیشگی و مذهبی در بلخ را نمایان می‌کند و از حیث شناسایی مقابر و آرامگاه‌های بزرگان در این دوره دارای اهمیت فراوان است. با بررسی مقایسه‌ای میان «فضائل بلخ» واعظ بلخی و این رساله، می‌توان به تغییرات در سازه‌های مادی از جمله مقابر در طول سده‌های میان این دو مؤلف پی برد.
این رساله از آثار شناخته‌شده در زمینۀ شناخت عارفان و پیران بلخ و محل تدفین آنان در این شهر است. از منظر تاریخ‌نگاری نیز این رساله از منابع تاریخ‌نگاری عرفان و تصوف به شمار می‌آید. اهمیت این رساله پیش از آنکه مربوط به داده‌های تاریخی و اطلاعات رجالی سده‌های کهن باشد، ناظر به عصر تألیف است. این کتاب بیش و پیش از هر چیز بیان‌کنندۀ دفاع یک عالم اهل‌سنت ایران شرقی از وجود مدفن خلیفۀ چهارم در بلخ است. هنگامی که چنین اصراری را در بافت زمانی و مکانی عصر صفویه ـ شیبانی بگذاریم و تضاد تاجیکی ـ ازبکی را بر آن بیفزاییم، به چرایی تدوین این کتاب آگاهی بیشتری خواهیم یافت. زیرا اگر جز این باشد، بخش اعظم شرح‌حال‌نویسی مشایخ در رسالۀ ورسجی بر «فضائل بلخ» واعظ بلخی تکیه دارد.
«احوال اکابر بلخ» نخستین کتاب شناخته‌شده در میان منابع محلی تاریخ بلخ است که به‌تفصیل به تاریخچۀ مزارشریف توجه نشان داده است. این کتاب در زمینۀ دفاع از نظریۀ دفن‌شدن امام علی (ع) در روستای «خواجه خیران» پیشتاز منابع به شمار می‌آید. پس از ورسجی، کتاب‌هایی که با موضوع تاریخ بلخ نوشته شدند، گزارش‌های او را تکرار کردند و روایت جانبدارانه او از انتساب مزار شریف به مقبرۀ امام علی(ع) را بازتاب دادند. بنابراین اهمیت این رساله، تأثیرگذاری بر منابع پس از خود است.
محمدصالح ورسجی با نگارش «احوال اکابر بلخ»، تلاشی مشابه با واعظ بلخی برای یادمان تاریخ تصوف بلخ از خود نشان داد. او شرح‌حال هفتاد تن از صوفیان بزرگ بلخ را گردآوری کرد و به صورت مختصر، روش عرفانی، اقوال و محل دفن آنان را در کتاب خویش بازتاب داد. احوال «اکابر بلخ» به فرمان عبدالمؤمن‌خان شیبانی نوشته و به او تقدیم شده است.
در ادامۀ این کتاب رسالۀ «تاریخ اکابر دین» تصحیح شده است. نسخۀ خطی «احوال اکابر بلخ» ورسجی مجلس، درواقع دو رساله در یک نسخه است؛ اما به دلیل اینکه کاتب نسخه، هیچ فاصله و نشانه‌ای میان اتمام کتاب ورسجی و بخش بعدی آن قرار نداده، تشخیص آن بسیار مشکل است. مؤلف این رساله، کلام خود را با شرح‌حال ابومسلم خراسانی و چنگیز آغاز می‌کند و سپس ترجمۀ احوال بهاءالدین نقشبند، عبدالقادر گیلانی، ائمۀ اربعۀ فقهی اهل سنت، قاضی ابویوسف، محمد بن حسن شیبانی، خواجه عبیدالله احرار و احمد کاسانی مشهور به مخدوم اعظم را آورده است. در پایان، نویسنده به طرز عجیبی به نسب و شرح‌حال پیامبر اسلام توجه کرده است. در پایان نسخه، او متولیان آرامگاه مزار شریف را معرفی و نسب‌نامۀ میرزا عابدخان انصاری متولی وقت آن آرامگاه را ذکر می‌کند که به ابوایوب انصاری می‌رسد.
از منظر تألیف، شواهد نشان می‌دهد که بخش الحاقی به نسخۀ خطی «احوال اکابر بلخ»، در دوره‌ای متأخرتر از کتاب ورسجی تألیف شده است؛ زیرا این بخش دربرگیرندۀ شرح‌حال و درگذشت خواجه محمد اسلام، خلیفه احمد کاسانی در سال 1105 قمری است که نشان می‌دهد این بخش از رساله نمی‌تواند متعلق به دورۀ ورسجی بوده باشد؛ چراکه صدسال متأخرتر از زمان تألیف رسالۀ اوست.
تصحیح رسالۀ «احوال اکابر بلخ» بر اساس پنج نسخۀ خطی انجام گرفته است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات