ابن زبیر، احمد بن ابراهیم
| نام | ابن زبیر، احمد بن ابراهیم |
|---|---|
| نام‌های دیگر | احمد بن ابراهیم بن زبیر ثقفی عاصمی غرناطی
ثقفی عاصمی، احمد بن ابراهیم غرناطی، احمد بن ابراهیم |
| نام پدر | ابراهیم |
| متولد | / 627ق |
| محل تولد | جیان در شمال غرناطه و شرق قرطبه |
| رحلت | / سه‌شنبه هشتم ربیع‌الاول 708 مطابق با 1308م |
| اساتید | ابراهیم بن محمد بن ابراهیم بن ابوبکر طبری؛ ابراهیم بن محمد، ابواسحاق معروف به ابن عاصی خطیب؛ ابوعبدالله محمد بن عیسی بن هلال رعینی |
| برخی آثار | ملاك التأویل القاطع بذوی الإلحاد و التعطیل فی توجیه المتشابه اللفظ من آی التنزیل |
| کد مؤلف | AUTHORCODE05988AUTHORCODE |
احمد بن ابراهیم بن زبیر بن محمد بن ابراهیم (ابن زبیر) (ابن حسن بن حسین بن زبیر) بن عاصم بن مسلم بن کعب بن مالک بن علقمة بن خباب بن مسلم بن عدی بن مرة بن عوف بن ثقیف. کنیه‌اش ابوجعفر است و به ابن زبیر معروف است.[۱] وی از عالمان لغوی، قاری، محدث، فقیه، اصولی، مورخ، مفسر، ناقد و شاعر جهان اسلام است.[۲]
او را به خاطر نسبت داشتن با جدش عاصمی می‌نامند و به خاطر ثقفی بودن جد اخیرش ثقفی می‌دانند. چون زادگاهش «جیان» بوده جیانی می‌خوانندش، به خاطر زندگی و علم‌آموزی در «غرناطه»، غرناطی‌اش می‌دانند (در غرناطه متولی قضا و امام مسجد کبیرش بود) و چون از عرب‌هایی بود که به اندلس داخل شده به اندلس منسوبش کرده‌اند.[۳]
ولادت
او در ذی‌قعده 628 یا 628ق / 1230م در «جیان» در خانواده‌ای اصیل و ثروتمند به دنیا آمد. جیان که در شمال غرناطه و شرق قرطبه قرار دارد در آن روز از مراکز مهم اسلامی بود. در سال 643 (که ابن زبیر بین 5-6 سال داشت)، پدرش به دلیل حمله دشمن مجبور به ترک آنجا به مقصد غرناطه شد.[۴]
دوران کودکى و نوجوانى را در زادگاهش جَیان گذراند و در 643ق به دنبال تصرف جیان به دست مسیحیان همراه پدر این شهر را ترک گفت. پدرش که مردی توانگر بود، او را در طلب علم و استفاده از محضر بزرگان مساعدت بسیار کرد. ابن زبیر قرائات سبع و سنن نسایى را نزد ابوالحسن شاری فرا گرفت و از 645ق نزد بسیاری از مشاهیر علم و ادب که ابن فرحون شمار آنان را قریب 400 تن دانسته است، به تحصیل علوم مختلف از جمله تاریخ، نحو، رجال، فقه و حدیث پرداخت و در زمره علمای بنام اندلس درآمد و در شهرهای مالقه و غرناطه به تعلیم نحو و قرائت و تفسیر و فقه و اصول و حدیث پرداخت و به‌زودی شهرتش از مرزهای اندلس فراتر رفت و نامدارانى چون ابوحیان غرناطى نزد او به فراگرفتن علوم پرداختند.[۵]
نظرات علماء
ابوحیان فصاحت او را در سخنوری و زبردستی‌اش را در علوم حدیث و قرائات و نحو و اصول فقه و کلام ستوده و او را از مهربان‌ترین و پارساترین عالمان دانسته است. او علاوه بر پرداختن به علوم دینى گاه شعر نیز می‌سروده، اما ابن طیب شعر او را فاقد ارزش و زیبایى دانسته است.
وی به هنگام اقامت در مالقه، با مردی به نام ابراهیم فَزاری که مدعى نبوت شده و جنجالى به پا کرده بود، از در مخالفت درآمد، اما چون ابراهیم در بزرگان شهر و به‌خصوص حاکم مالقه نفوذ بسیار داشت، ابن زبیر کاری از پیش نبرد و پس از تحمل محنت‌های بسیار ناگزیر مالقه را ترک گفت و راهى غرناطه شد. حاکم غرناطه، امیر ابوعبدالله الغالب او را به گرمی‌پذیرفت و سخت گرامى داشت و چندی بعد نیز که ابراهیم فزاری به‌عنوان فرستاده امیر مالقه به غرناطه آمد، ابن زبیر فرصت را غنیمت شمرده و با اجازه سلطان او را محاکمه کرد و کشت.
ابن زبیر چندی در حمایت امیر ابوعبدالله به سر برد تا آنکه به سعایت برخى مورد خشم سلطان قرار گرفت و به امر وی مدتى در خانه‌اش محبوس شد و در انزوا به کار تألیف پرداخت، اما پس‌ازآنکه مورد عفو سلطان قرار گرفت، کرسى خطابه و منصب امامت مسجد جامع و قضا در امر ازدواج بدو سپرده شد.[۶]
از خصایصی که برای او برشمرده‌اند، اخلاصش در طریق علم، چشم‌پوشی نکردن در حق، تقوی، عفت نفس، خوش‌مشربی و... است.[۷]
وفات
ابوجعفر در روز سه‌شنبه هشتم ربیع‌الاول 708 مطابق با 1308م در 81 سالگی در غرناطه از دنیا رفت و بر شانه شاگردانش تشییع شد. گروهی از آنان برای مرگ وی مرثیه سروده‌اند.[۸]
مذهب
ابن زبیر ثقفی، سنی و مالکی مذهب بود.[۹] وی در موارد فراوانی از تفسیرش عقاید سنی خودش را آشکار می‌کند و فرقه‌های مخالف و نظریاتشان را قویاً رد می‌کند؛ برای نمونه می‌توان به نظرش در تفسیر آیه 28 سوره انعام نگاه کرد.[۱۰]
اساتید
به خاطر علاقه ابن زبیر به علوم متعدد و تحصیل در آن‌ها، تعداد اساتید وی هم زیاد است تا جایی که چهارصد استاد برای وی شمرده‌اند.[۱۱]
از مهم‌ترین اساتید وی می‌توان اشخاص ذیل را نام برد؛
- ابراهیم بن محمد بن ابراهیم بن ابوبکر طبری (636-722ق)؛
- ابراهیم بن محمد، ابواسحاق معروف به ابن عاصی خطیب (متوفی 726ق)؛
- ابوعبدالله محمد بن عیسی بن هلال رعینی (متوفی 652ق)؛
- ابوعبدالله بن عطیه قیسی (متوفی 646ق)؛
- احمد بن عبدالله بن محمد بن حسین، معروف به ابومطرف بن عمیره (582-658ق) استاد علوم حدیث و اصول و فقه ابن زبیر؛
- احمد بن محمد بن ابراهیم بن محمد مرادی معروف به عشاب (متوفی 736ق) استاد ابن زبیر در قرائات و علوم عربی؛
- احمد بن محمد قرطبی ضیاءالدین (متولد 602 و زنده در 660 ق)؛
- احمد بن محمد تجیبی غرناطی ابوجعفر، معروف به رواد. استاد ابن زبیر در فنون عربی؛
- احمد بن محمد خدیجه (متوفی 643ق) استاد وی در قرائات و علوم عربی؛
- احمد بن یوسف بن فرتون (متوفی 660ق)؛
- ابوعلی، حسین بن عبدالعزیز بن محمد بن ابوالاحوص (650-699ق)؛
- سعد بن محمد حفار (متوفی 646ق) که ابن زبیر از در سال 645 از وی قرائات و جامع ترمذی را استماع کرد؛
- ابوعلی، عبدالرحمن بن علی بن جوزی (متوفی 656ق)؛
- ابوالقاسم نحوی، عبدالرحمن بن محمد بن عبدالرحمن بن رحمون مصمودی (متوفی 649ق) استاد ابن زبیر در علوم لغت به‌ویژه نحو؛
- عبدالصمد بن عبدالوهاب بن عساکر دمشقی (614-686ق)؛
- عبدالعظیم بن عبدالله بلوی (متوفی 666ق) که ابن زبیر سه سال با وی مصاحبت داشت و مسائلی از مستصفی ابوحامد و مواردی از اصول و غیره را از وی آموخت؛
- ابومحمد، عبداللطیف بن عبدالمنعم بن علی بن نصر بن منصور بن هبة‌الله حرانی (587-682 ق)؛
- ابومحمد، عزالدین بن عبدالعزیز بن عبدالسلام بن ابوالقاسم سلمی دمشقی معروف به ابن عبدالسلام (متوفی 660ق)؛
- علی بن احمد بن محمد بن یوسف انصاری معروف به غزال (متوفی 670ق) از اساتید اجازه ابن زبیر؛
- ابوالحسن، علی بن محمد شاری (571-649ق) ابن زبیر سنن نسائی را از وی استماع کرد. وی می‌نویسد چون تمام‌وقت استاد در روز به تدریس می‌گذشت، شب‌ها برای پرسش پیش او می‌رفتم. ابوالحسن شاری تأثیر زیادی بر ابن زبیر در تقویت روحیه مبارزه با اهل بدعت داشته و در قرائات و حدیث استاد او بوده است؛
- ابوالخطاب، عمر بن محمد بن خلیل سکونی (متوفی 717ق) از تأثیرگذاران در قرائات و اصول بر ابن زبیر؛
- محمد بن ابراهیم بن عبدالواحد مقدسی (متوفی 673ق)؛
- محمد بن احمد بن محمد بن زکریای معافری اندلسی (متولد 591ق) استاد ابن زبیر در قرائات؛
- ابوبکر لخمی اشبیلی، محمد بن احمد بن عبیدالله بن عاصی خطیب مقری که ابن زبیر نزد او رفت و قرائات سبع را بر وی خواند؛
- ابوعبدالله، محمد بن سعید بن علی بن یوسف انصاری معروف به طراز (متوفی 645ق) که ابن زبیر از او روایت شنیده و نقل می‌کند؛
- ابوعبدالله، محمد بن علی دهان (متوفی 653ق)؛
- محمد بن علی بن وهب بن مطیع معروف به ابن دقیق (625-702ق)؛
- محمد بن محمد بن محرز (869-655ق)؛
- ابوالفتح، محمد بن محمد بن محمد بن احمد بن سیدالناس محدث یعمری (661-734ق) ابن زبیر از او اخذ حدیث کرده؛
- ابوعبدالله، محمد بن یحیی بن محمد عبدری فاسی (متوفی 657ق) استاد قرائات و علوم عربی ابن زبیر؛
- ابوعبدالله، محمد بن یوسف طنجالی (متوفی 653ق) استاد ابن زبیر در حدیث و نحو
- شهاب‌الدین دمشقی، محمود بن سلمان بن فهد (متوفی 725 ق) صاحب مراسلات با ابن زبیر؛
- ابوزکریا، یحیی بن ابی غصن که در سال 690 در غرناطه با ابن زبیر ملاقات داشتند و به وی اجازه عام داد؛
- یحیی بن احمد بن عبدالرحمن بن مرابط (582-658ق)؛
- ابوزکریا، یحیی بن عباس بن احمد قیسی که به ابن زبیر در نهم ربیع‌الاول 649 اجازه عام داد؛
- ابوزکریا یحیی بن عبدالله مولی (متوفی 659ق)؛
- ابوالحجاج، یوسف بن ابی‌ریحانه مالقی (متوفی 720) استاد وی در علوم عربی.[۱۲]
آثار علمی
- أرجوزة فی بیان مذهب الشوذیة؛
- كتاب الإعلام بمن ختم به القطر الأندلسی من الأعلام؛
- البرهان فی تناسب سور القرآن؛
- تعلیقه علی كتاب سیبویه؛
- ردع الجاهل عن اعتساف المجاهل فی الرد علی الشوذیة و ابداء غوائلها الخفیة؛
- الزمان و المكان؛
- سبیل الرشاد فی فضل الجهاد؛
- شرح الإشارة للباجی؛
- صلة الصلة البشكوالیة یا تاریخ علماء أندلس؛
- ملاك التأویل القاطع بذوی الإلحاد و التعطیل فی توجیه المتشابه اللفظ من آی التنزیل.[۱۳]
شاگردان
- ابراهیم بن محمد بن علی بن محمد بن ابوالعاصی تنوخی؛
- احمد بن حسن بن علی بن زیات کلاعی، معروف به زیات(متوفی 728ق)؛
- سلمون بن علی بن عبدالله بن علی بن سلمون کنانی (متوفی 767ق) شاگردش در فقه؛
- محمد بن ابراهیم بن علی بن باق اموی (متوفی 652ق)؛
- محمد بن احمد بن فرج لخمی غرناطی، وفاتش در حدود730 قمری بوده و قرائات را از ابن زبیر اخذ کرد؛
- ابوالقاسم، محمد بن احمد بن محمد بن جزی کلبی شاگرد وی در علوم عربی و فقه و حدیث و قرآن؛
- قاضی ابوعبدالله، محمد بن اشعری که در واقعه طریف در741ق به شهادت رسید؛
- محمد بن جابر بن محمد مقری معروف به وادی آشی (متوفی 749ق)؛
- محمد بن عثمان بن یحیى ابوعمرو بن مرابط زاهد (متوفی 752ق)؛
- ناصرالدین، محمد بن علی بیاسی انصاری (متوفی 703ق)؛
- محمد بن قاسم بن محمد بن قاسم قرشی فهری معروف به ابن رمان غرناطی که در سال 729 هجری در مدینه وفات یافت؛
- محمد بن محمد بن ابراهیم معروف به ابن الحاج (متوفی 773ق)؛
- محمد بن محمد بن احمد بن جزی کلبی (متوفی 758ق)؛
- ابوالقاسم، محمد بن محمد بن سهل وزیر (متوفی 730ق)؛
- اثیرالدین ابوحیان، محمد بن یوسف بن علی غرناطی (متوفی 745ق) شاگرد ابن زبیر در قرائات و فنون عربی به‌ویژه نحو؛
- ابوحجاج ساحلی، یوسف بن ابراهیم بن محمد بن قاسم بن علی فهری غرناطی (متوفی 702ق.)[۱۴]
پانویس
منابع مقاله
- فلاح، سعید(محقق)، ملاك التأویل القاطع بذوی الإلحاد و التعطیل فی توجیه المتشابه اللفظ من آی التنزیل نوشته احمد بن ابراهیم بن زبیر، دارالغرب الاسلامي، بیروت، 1403ق/1983م.
- فاتحی نژاد، عنایت‌الله، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج3، تهران، چاپ دوم، 1374ش