إشراق اللاهوت في شرح كتاب الياقوت
| إشراق اللاهوت في شرح كتاب الياقوت | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جرجانی، رکن‌الدین محمد بن علی (نویسنده) اوجبی، علی (تصحیح و تحقیق) |
| ناشر | میراث مکتوب |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1403 |
| شابک | 2ـ294ـ203ـ600ـ978 |
| کد کنگره | |
إشراق اللاهوت في شرح كتاب الياقوت تألیف ابوعبدالله محمد بن علی جرجانی (سدۀ هفتم و هشتم هجری)، با تصحیح و تحقیق علی اوجبی؛ کتاب «الیاقوت» شروح متعددی دارد که از جملۀ آنها «اشراق اللاهوت فی شرح کتاب الیاقوت» اثر رکن‌الدین محمد بن علی بن محمد استرآبادی مشهور به جرجانی است که از متکلمان نامدار و عالمان برجستۀ علم اصول شیعی به شمار می‌آید.
ساختار
کتاب بعد از مقدمه مصحح و شارح، از پانزده مقصد تشکیل شده است.
گزارش کتاب
ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق بن ابی‌سهل بن نوبخت که در منابع کلامی از او با عنوان «ابن نوبخت» یاد می‌شود، از معدود متکلمان برجسته‌ای است که اطلاعات اندکی درباره‌اش وجود دارد. شیوۀ ابن نوبخت در «الیاقوت» نشان می‌دهد که او در دورانی نزدیک به علامه یعنی در سدۀ هشتم حضور داشته است. از ابن نوبخت تنها یک کتاب یعنی «الیاقوت» به یادگار مانده است که به دلیل اهمیت آن، شروح ارزشمندی بر آن نوشته شده است؛ از جمله «ارجوزه فی شرح الیاقوت» اثر شیخ شهاب‌الدین اسماعیل بن الشیخ شرف‌الدین ابی‌عبدالله حسینی عاملی، «انوار الملکوت فی شرح الیاقوت» علامه حلی، «اشراق اللاهوت فی شرح الیاقوت» نگاشتۀ ابوعبدالله محمد بن علی الجرجانی، «اشراق اللاهوت فی نقد شرح الیاقوت» که حاشیۀ انتقادی عمیدالدین اعرجی بر «انوار الملکوت» علامه حلی است.
ابن نوبخت در کتاب «الیاقوت» گرچه موضوع علم کلام را تکلیف می‌داند، اما نخست به اثبات مکلف می‌پردازد. سپس به سراغ مقدماتی می‌رود که اثبات حدوث عالم مبتنی بر آنهاست: ترکیب جسم از جوهرهای فرد، تماثل اجسام، مرئی‌بودن اجسام، اثبات و تعریف حرکت و سکون. سپس به اثبات حدوث جهان می‌پردازد تا از آنجا به علت محدثه یعنی حق‌تعالی برسد. نیز تسلسل را نفی می‌کند و در ادامه به شبهات مربوط پاسخ می‌دهد. سپس به دیگر مقدماتی می‌پردازد که برای اثبات صانع از مسیر حدوث عالم بدان‌ها نیاز است. مبحث بعدی اثبات صفات باری است. پس از اثبات توحید، سیر صعودی را در پیش می‌گیرد و به مکلف و غایةالغایات یعنی واجب‌الوجود می‌پردازد. سپس در سیر نزول به تکلیف می‌رسد و در ادامه مسائل مربوط به عدل الهی را ذکر می‌کند. پس از آن به مسائل وعد و وعید می‌رسد و در پایان این بخش به اعتراض‌ها پاسخ می‌دهد. مسئلۀ بعدی صدق مبلغ تکلیف یعنی پیامبر است و در ادامه به اثبات معاد و اینکه جواهر باقی‌اند، می‌پردازد. سپس عصمت پیامبران را اثبات می‌کند و در بخش پایانی کتاب مباحث مربوط به حافظ تکلیف یعنی امام را روشن می‌کند.
همان‌گونه که بیان شد کتاب «الیاقوت» شروح متعددی دارد که از جملۀ آنها «اشراق اللاهوت فی شرح کتاب الیاقوت» اثر رکن‌الدین محمد بن علی بن محمد استرآبادی مشهور به جرجانی است که از متکلمان نامدار و عالمان برجستۀ علم اصول شیعی به شمار می‌آید. او در استرآباد زاده شد و مدتی در حله زیسته است و سرانجام در نجف سکنی می‌گزیند. ازآنجاکه شماری از آثارش را در سال‌های 697 و 728 قمری به انجام رسانده، به‌یقین در سده‌های هفتم و هشتم می‌زیسته است. از دیگر آثار او عبارت‌اند از: روضة المحققین فی تفسیر الکتاب المبین، الاشارات فی علم البلاغة، المباحث العربیة فی شرح الکافیة الحاجبیة، سرائر العربیة فی شرح الوافیة الحاجبیة، الدرة البهیة فی شرح الرسالة الشمسیة فی المیزان و....
شارح به اندیشه‌های متکلمان و فلاسفه احاطه دارد و خود نیز از صاحبان اندیشه است؛ از این‌رو در این شرح رویکردی انتقادی دارد؛ یعنی نه تابع و شیفتۀ مصنف است و نه پیرو استادانش. او هر آنچه را درست می‌انگارد، می‌پذیرد و آنچه موافق نیست (مانند مبحث جزء لایتجزی، تماثل اجسام، انتقای و بقای امراض، ابطال تسلسل و ابدی‌نبودن عالم) را به چالش می‌کشد.
نکتۀ دیگر دربارۀ جرجانی این است که او نه اشعری است و نه معتزلی، بلکه اندیشمندی امامی‌مسلک است؛ از این‌رو در مواردی به نقادی اشاعره می‌پردازد و در مباحثی دیگر آنها را تأیید می‌کند و معتزله را به کنار می‌نهد.
تصحیح این کتاب از روی تنها نسخۀ موجود از آن که در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 10187 نگهداری می‌شود، انجام گرفته است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات