أهداف و خصائص التعليم الإسلامی

أهداف و خصائص التعليم الإسلامی
پدیدآوران	سامرائی، فاروق عبدالمجید (نویسنده)
ناشر	دارالنفائس للنشر و التوزیع
مکان نشر	اردن
سال نشر	1419ق/1999م.
چاپ	اول
موضوع	اسلام‌ و آموزش‌ و پرورش‌,هدفها‌ و نقشها‌ اسلام‌ و آموزش‌ و پرورش‌
کد کنگره	‏LC۹۰۴/س۲ه۲

أهداف و خصائص التعليم الإسلامی تألیف فاروق عبدالمجید سامرائی؛ در کتاب حاضر بحث بر دو موضوع متمرکز است: هدف‌هاى آموزش در اسلام؛ ویژگى‌هاى آموزش در اسلام. نگارنده مطالب را در مقدمه و دو فصل قلمى کرده است.

در مقدمه پس از اشارتى گذرا بر سیر آموزش از صدر اسلام تا سقوط بغداد در سال 656 ق، نخست به مفهوم تربیت در اسلام پرداخته شده و آمده است که در پژوهش‌هاى دیگران گاه به جاى واژه تربیت از واژگان ارشاد، تهذیب، تأدیب استفاده شده است؛ سپس از مفهوم تعلیم یاد و اشاره شده است که برخى از محققان، تعلیم را اعم از تربیت دانسته‌اند و برخى دیگر تربیت را اعم از تعلیم شمارده‌اند و برخى هم میان این دو مفهوم و اصطلاح تفاوتى قائل نشده‌اند.

عنوان فصل یکم، هدف‌هاى آموزش در اسلام است و در آن پس از اشاره به این‌که در اسلام علم براى علم آموخته نمى‌شود بلکه براى تحقق پرستش بارى یاد گرفته مى‌شود، یادآورى شده است که هدف‌هاى آموزشى در فرد، خانواده، جامعه، نهادهاى آموزشى محقق مى‌شود؛ سپس به تابعیت هدف‌ها از عقاید و مذاهب و تغییر آن‌ها با تغییر عقاید و مذاهب اشاره شده و آمده است که هدف کلى در تربیت اسلامى تحقق پرستش خداوند است و هدف‌هاى دیگر از این هدف برگرفته مى‌شوند. از این‌روست که هدف‌هاى آموزشى در مرحله و دوره مکى و مدنى در صدر اسلام و در زمان حیات رسول خدا(ص) تغییر مى‌کرده اما تابع و در راستاى تحقق هدف کلى یعنى پرستش خداوند بوده‌اند.

نگارنده در ادامه هدف‌هاى کلى آموزش در اسلام را به‌شرح آورده است. این هدف‌ها عبارت‌اند از: تحقق پرستش خداوند، قرب الى‌الله، به‌جا آوردن هرچه بهتر تکالیف شرعى، پرورش انسان صالح و مصلح، تعالى شخصیت و علو منزلت متعلم، جامه عمل پوشاندن به هدف‌هاى اسلام در فرد و جامعه. نویسنده پس از بازشکافت هدف‌ها، از گسترش دین و علوم دینى به عنوان هدف دیگر آموزش در اسلام یاد کرده است آنگاه و در واکاوى بیشتر این هدف، به اهمیت گروه‌هاى اعزامى در روزگار رسول خدا(ص) براى تبلیغ و گسترش دین در خارج از مکه اشاره کرده است و نمونه‌هایى تاریخى از این اعزام‌ها را آورده است.

بحث پایانى این فصل دربارۀ هدف‌هاى آموزشى در نهادهاى آموزشى در فرهنگ اسلامى است و در شرح و شکافت آن به مطالب ذیل پرداخته شده است: هدف‌هاى آموزشى در مساجد، هدف‌هاى آموزشى در مکتب‌ها، هدف از ایجاد مدارس، هدف از تأسیس مدارس نظامیه، شبهاتى دربارۀ نظام‌الملک، هدف‌هاى شمارى از دیگر مدارس، هدف‌هاى آموزشى مکتب‌هاى فکرى گوناگون (فقهى، کلامى، صوفیانه، تشیع)، هدف‌هاى مدارس خاص.

ویژگى‌هاى آموزش اسلامى، عنوان فصل دوم است. این فصل داراى دو بحث است: ویژگى‌هاى کلى آموزش اسلامى؛ ویژگى‌هاى پاره‌اى از مدارس قدیمى.

براى آموزش در اسلام ده ویژگى به شرح ذیل برشمارده و شرح شده است: آموزش در اسلام ربانى است، فراگیر و جهانى است، مبتنى بر تدریج است، متوازن است، مستمر است، چندجانبه است، مسبوق به عمل است، مبتنى بر حفظ است، عالم و متعلم آن فروتن‌اند، از کودکى آغاز مى‌شود. نگارنده پس از شرح این ویژگى‌ها به ویژگى‌هاى برخى از مدارس قدیمى مى‌پردازد. فرجامین فراز این فصل اشارتى است به ویژگى‌هاى برخى از مدارس که موجب تمایز آن‌ها از دیگر مدارس بوده است (مدارس قدیم یمن، مدرسه امام ابوحنیفه در بغداد، مدرسه نظامیه بغداد، مدرسه مستنصریه بغداد).

• مطالعه منابع ذیل نیز پیشنهاد مى‌شود:

خسرو باقرى، نگاهى دوباره به تربیت اسلامى (چاپ مکرر: تهران، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزى آموزشى)؛ ماجد عرسان کیلانى، اهداف التربیه الاسلامیه (بیروت، مؤسسه الریان، 1419 ق/ 1998 م)؛ مقداد یالجن، اهداف التربیه الاسلامیه (ریاض، دارالهدى للنشر والتوزیع، 1409 ق)؛ سعید اسماعیل على و محمد جواد رضا، مکتب‌ها و گرایش‌هاى تربیتى در تمدن اسلامى، ترجمه، نقد، اضافات: بهروز رفیعى (چاپ دوم، قم - تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه - سمت، 1387).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.