أسماء المدلسين
| أسماء المدلسين | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سیوطی، عبدالرحمن بن ابیبکر (نويسنده) نصار، محمود محمد محمود حسن (محقق) |
| ناشر | دار الجيل |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 1412ق - 1992م |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | س9الف5 115 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
أسماء المدلّسين، نوشته جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابیبکر سیوطی شافعی (849-911ق) است. او هفتادویک تن از کسانی را که به تدلیس در حدیث متهمند، معرفی می‌کند و درباره‌ا‌شان با استناد به منابع دیگر داوری می‌کند. محمود محمد محمود حسن نصّار، پژوهش این اثر را انجام داده است.
تدلیس دو نوع است: تدلیس اسناد و تدلیس شیوخ. تدلیس اسناد، یا بدین صورت است که شخصی از کسی که ملاقاتش کرده، چیزی را روایت کند که از وی نشنیده است؛ درحالی‌که به گمان شنونده می‌اندازد که آن روایت را از او شنیده است؛ یا بدین‌گونه است که از معاصر خود که او را ندیده، چیزی را روایت کند که از وی نشنیده؛ درحالی‌که به گمان شنونده می‌اندازد که او را دیده و آن روایت را از وی شنیده است. سپس گاه میان راوی و مروی‌عنه، یک واسطه است و گاه بیشتر. در چنین هنگامی شخص نباید بگوید: «أخبر فلان» یا «حدثنا» یا شبیه اینها، بلکه باید بگوید: «قال فلان» یا «عن فلان» و مانند اینها؛ مثلا: علی بن خشرم گوید: «ما نزد ابن عُیینه بودیم. او گفت: «قال الزهري...». به او گفته شد: آیا خود زهری به تو خبر داد؟ ابن عیینه سکوت کرد و دوباره گفت: «قال الزهری». باز هم به او گفته شد: آیا این خبر را خودت از زهری شنیدی؟ او پاسخ داد: نه. نه خودم شنیده‌ام و نه از کسی که از زهری شنیده باشد، بلکه عبدالرزاق از معمر و او از زهری شنیده است. بیشتر عالمان این نوع از تدلیس را نکوهش کرده‌اند.
تدلیس شیوخ، لایه‌‌های پنهان‌تری دارد؛ راوی، شیخ (مرویٌ‌عنه) خود را از نگاه کسانی که میخواهند به او وقوف یابند، می‌پوشاند؛ یعنی او را با اسم یا لقب یا نسب یا صفتی یاد می‌کند که وی به آن معروف نیست[۱].
سیوطی رساله‌اش را با این عبارت آغاز می‌کند: این اثر، رساله‌ای است لطیف که نام تدلیس‌گران از رجال حدیث را بر پایه حروف معجم گرد آورده است تا کار را برای خواننده آسان گرداند[۲].
روش سیوطی در نقل موارد، با نویسندگانی مانند ابوزرعه عراقی، سبط بن عجمی و ابن حجر عسقلانی تفاوت دارد؛ او در مقدمه بسیار کوتاهش، مصدرهایی را که برای نوشتن رساله‌اش از آن‌ها بهره برده است، نام نمی‌برد؛ هرچند که به هنگام نقل قول، به آن‌ها اشاره می‌کند. البته او شیوه یک‌پارچه‌ای را در استنادها (حتی برای استناد به یک مصدر) برنمی‌گزیند؛ او گاهی شهرت مصنف را مانند «قال أبونعيم و قال الخطيب» می‌نویسد؛ گاهی پی‌در‌پی، به چند مصدر (مانند: ذكره النسائي و غيره و قال الخطيب... و قال عنه الذهبي) اشاره می‌کند؛ او گاهی در نقل از مصدر، به جای دقیق آن اشاره می‌کند (مانند: ذكر أحمد في رواية الأشربة و مانند: ذكره أحمد من حديثٍ رواه عن عبدالله بن عمر)؛ او بیشتر، به نقل مستقیم از مصادر دست می‌زند (مانند: قال الخطيب) و گاهی به نقل غیر مستقیم روی می‌آورد (مانند: و حكی خلف بن سلام) که دقت او را در نقل سخن، نشان می‌دهد و شاید برای این بوده است که به برخی مصدرها دسترسی نداشته است و یا گونه‌ای تقلید از شیوه مورخان بوده است؛ او گاهی یک نص را با استناد به یک مصدر می‌آورد و در پایان، واژه «انتهی» را می‌نویسد تا خواننده بداند که باید به آن بسنده کند و گاهی پس از نقل یک مطلب از مصدر، نشانی آن مطلب را در مصدرهای دیگر نیز می‌آورد که همه اینها به ما نشان می‌دهد که سیوطی به مصادر گوناگون حدیثی، تاریخی، تراجمی و طبقاتی و انسابی توجه داشته و از آن‌ها بهره برده است[۳].
سیوطی در ترجمه‌ای که از هرکس ارائه می‌دهد، نام او، نام پدر و جدش را می‌آورد و گاهی نیز به نام او و نام پدر بسنده می‌کند. البته درباره برخی، کنیه فرد را پیش‌تر از نام او (مانند: ابوسعد بقال سعید بن مرزبان) ذکر می‌کند. او مایل است که کنیه پدران را بیاورد (مانند: حسن بن ابی‌ذکوان) و خود را ملتزم به ذکر قبیله فرد می‌کند (مانند: زهری). او گاهی به مذهب فرد نیز اشاره می‌کند (مانند: اسماعیل بن ابی‌یحیی شیخ شافعیه).در ترجمه او، افرادی از همه نقاط بلاد اسلامی دیده می‌شوند (مانند: کوفی، مصری، مروزی، یمانی، آفریقایی و...)[۴].
شمار روایاتی که سیوطی از آن‌ها در این اثر بهره برده است، چهل‌ویک روایت است که بیشتر آن‌ها از این عالمان است: «احمد بن حنبل (درگذشته 241ق)» با پنج روایت، «حاکم نیشابوری (درگذشته 405ق)» با پنج روایت، «ابن حبان بستی (درگذشته 354ق)» با چهار روایت، «نسایی (درگذشته 303ق) با سه روایت و «ذهبی (درگذشته 748ق) با سه روایت[۵].
نصار (محقق) در پاورقی‌ها به معرفی کسانی که سیوطی در شمار مدلسان برشمرده است، می‌پردازد و به کسانی که او از آنان روایتی نقل کرده و یا از او روایت نقل نموده‌اند، اشاره می‌کند. همچنین، نشانی‌هایی از ترجمه او را که در منابع و تراجم دیگر موجود است، ارائه می‌نماید[۶].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه محقق و متن کتاب.
- عبدالرحمن اسماعیل، عبدالناصر، «موارد السيوطي و منهجه في رسالته أسماء المدلسين»، مجله: «البحوث و الدراسات الإسلامية»، سال 2017م، شماره 48.