۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{جعبه اطلاعات کتاب | تصویر =NUR24004J1.jpg | عنوان =ما يعول عليه في المضاف و المضاف‌ا...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۹: | خط ۳۹: | ||
}} | }} | ||
'''ما يعول عليه في المضاف و المضاف‌اليه'''، اثر محمدامین بن فضل‌الله محبی(متوفی 1111 ه./ 1699 م.) در موضوع لغت. این اثر، دایرة‌المعارفی بزرگ یا دانشنامه‌ای مختصر است درباره تراکیب اضافی که تقریباً در 8000 مدخل به معرفی تاریخ، جغرافیا، فرهنگ، عادات و رسوم، کیش و آئین، اساطیر، و علوم مختلف قوم عرب می‌پردازد و این موارد را مقارن با شواهدی از شعر یا نثر عرب در جاهلیت و اسلام تا زمان تألیف کتاب، می‌نماید<ref>ر.ک: مقدمه محقق کتاب، ص8</ref>. | '''ما يعول عليه في المضاف و المضاف‌اليه'''، اثر [[محبی، محمدامین بن فضل‌الله|محمدامین بن فضل‌الله محبی]](متوفی 1111 ه./ 1699 م.) در موضوع لغت. این اثر، دایرة‌المعارفی بزرگ یا دانشنامه‌ای مختصر است درباره تراکیب اضافی که تقریباً در 8000 مدخل به معرفی تاریخ، جغرافیا، فرهنگ، عادات و رسوم، کیش و آئین، اساطیر، و علوم مختلف قوم عرب می‌پردازد و این موارد را مقارن با شواهدی از شعر یا نثر عرب در جاهلیت و اسلام تا زمان تألیف کتاب، می‌نماید<ref>ر.ک: مقدمه محقق کتاب، ص8</ref>. | ||
غالب محتوای کتاب از «ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب» ابومنصور ثعالبی(متوفی 429 ه.) اخذ شده است. به تعبیر دیگری این اثر را می‌توان کتابی در راستای تکمیل اثر ثعالبی به صورت بسط در محتوا و بیان و توضیح موارد و ضبط مسائل و افزودن برخی نکات لطیف بر آن، دانست. البته در راستای این تکمیل به حدی به مطالب آن افزوده شده که کتاب، تبدیل به اثر جدیدی شده است. | غالب محتوای کتاب از «ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب» ابومنصور ثعالبی(متوفی 429 ه.) اخذ شده است. به تعبیر دیگری این اثر را می‌توان کتابی در راستای تکمیل اثر ثعالبی به صورت بسط در محتوا و بیان و توضیح موارد و ضبط مسائل و افزودن برخی نکات لطیف بر آن، دانست. البته در راستای این تکمیل به حدی به مطالب آن افزوده شده که کتاب، تبدیل به اثر جدیدی شده است. | ||
جلد اول این اثر به تحقیق دکتر محمدحسن عبدالعزیز و دکتر حسن | جلد اول این اثر به تحقیق دکتر [[عبدالعزیز، محمد حسن|محمدحسن عبدالعزیز]] و دکتر [[شافعی، حسن|حسن شافعی]]، جلد دومش به تحقیق دکتر [[جمعه، فتحی|فتحی جمعه]] و [[عوض‌الله، عبدالوهاب|عبدالوهاب عوض الله]]، و جلد سوم به تحقیق دکتر [[مغاوری، عاطف محمد|عاطف محمد المغاوری]] و دکتر [[حفیان، فیصل|فیصل الحفیان]]، رسیده است. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب 3 جلد دارد و جلد اول حاوی مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب از حرف همزه و باء است. جلد دوم در ادامه محتوای مطالب آمده و از ثاء تا سین را در خود جای داده، و سومین جلد نیز در ادامه محتوای مطالب حاوی حرف‌های صاد تا میم است. | کتاب 3 جلد دارد و جلد اول حاوی مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب از حرف همزه و باء است. جلد دوم در ادامه محتوای مطالب آمده و از ثاء تا سین را در خود جای داده، و سومین جلد نیز در ادامه محتوای مطالب حاوی حرف‌های صاد تا میم است. | ||
محبی به منظور اختیار مداخل کتاب و محتوای آن، و برای استشهاد به مطالب این اثر به منابع زیادی مراجعه کرده است.<ref>ر.ک: مقدمه محقق کتاب، ص25</ref> 34 مورد از منابعی که محبی در نگارش این اثر از آنها بهره برده(اعم از اینکه خودش در اثرش از آنها یاد کرده باشد یا نه) در مقدمه محقق در جلد اول کتاب ذکر شده است. برخی از این موارد عبارت است از: ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب ابومنصور ثعالبی، المرصع مجدالدین مبارک بن محمد معروف به ابن اثیر، الامثال ابوالفضل احمد بن محمد میدانی، المستقصی فی أمثال العرب زمخشری، المنتخب فی کنایات الأدباء و إشارات الأدباء ابوالعباس احمد بن محمد جرجانی، الکنایة و التعریض ثعالبی، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر ابن أثیر، معجم البلدان شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت، التعریفات جرجانی، الملل و النحل شهرستانی، شفاء الغلیل شهاب‌الدین احمد بن محمد بن عمر خفاجی مصری، الحیوان جاحظ، عجائب المخلوقات زکریا بن محمد بن محمود قزوینی، حیاة الحیوان الکبری اثر کمال‌الدین محمد بن عیسای دمیری، و... .<ref>ر.ک: همان، ص25-29</ref> | [[محبی، محمدامین بن فضل‌الله|محبی]] به منظور اختیار مداخل کتاب و محتوای آن، و برای استشهاد به مطالب این اثر به منابع زیادی مراجعه کرده است.<ref>ر.ک: مقدمه محقق کتاب، ص25</ref> 34 مورد از منابعی که [[محبی، محمدامین بن فضل‌الله|محبی]] در نگارش این اثر از آنها بهره برده(اعم از اینکه خودش در اثرش از آنها یاد کرده باشد یا نه) در مقدمه محقق در جلد اول کتاب ذکر شده است. برخی از این موارد عبارت است از: ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب ابومنصور ثعالبی، المرصع مجدالدین مبارک بن محمد معروف به ابن اثیر، الامثال ابوالفضل احمد بن محمد میدانی، المستقصی فی أمثال العرب زمخشری، المنتخب فی کنایات الأدباء و إشارات الأدباء ابوالعباس احمد بن محمد جرجانی، الکنایة و التعریض ثعالبی، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر ابن أثیر، معجم البلدان شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت، التعریفات جرجانی، الملل و النحل شهرستانی، شفاء الغلیل شهاب‌الدین احمد بن محمد بن عمر خفاجی مصری، الحیوان جاحظ، عجائب المخلوقات زکریا بن محمد بن محمود قزوینی، حیاة الحیوان الکبری اثر کمال‌الدین محمد بن عیسای دمیری، و... .<ref>ر.ک: همان، ص25-29</ref> | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
ما یعول علیه فی المضاف و المضاف الیه، دایرة‌المعارفی بزرگ یا دانشنامه‌ای مختصر است درباره تراکیب اضافی که تقریباً در 8000 مدخل به معرفی قبایل و بطون و محلات عربی، جزیرة‌العرب، آسمان و زمین و کوه‌ها و ظرف‌ها و چاه‌ها و رودها و حیوانات و گیاهانی که در مناطق سرزمین‌های عربی می‌روید و همچنین فرهنگ عربی و اینکه آنان چگونه در جزیرة‌العرب زندگی می‌کردند، شیوه زندگی، عادات و رسوم، کیش و آئین، اساطیر و حکایات، تاریخ و روزهای مهم و معروف، پهلوانان در جاهلیت و اسلام، علوم مختلف مانند فقه و بلاغت و تصوف و... می‌پردازد و این موارد را مقارن با شواهدی از شعر یا نثر عرب در جاهلیت و اسلام تا زمان تألیف کتاب، می‌نماید.<ref>ر.ک: همان، ص22-23</ref> | ما یعول علیه فی المضاف و المضاف الیه، دایرة‌المعارفی بزرگ یا دانشنامه‌ای مختصر است درباره تراکیب اضافی که تقریباً در 8000 مدخل به معرفی قبایل و بطون و محلات عربی، جزیرة‌العرب، آسمان و زمین و کوه‌ها و ظرف‌ها و چاه‌ها و رودها و حیوانات و گیاهانی که در مناطق سرزمین‌های عربی می‌روید و همچنین فرهنگ عربی و اینکه آنان چگونه در جزیرة‌العرب زندگی می‌کردند، شیوه زندگی، عادات و رسوم، کیش و آئین، اساطیر و حکایات، تاریخ و روزهای مهم و معروف، پهلوانان در جاهلیت و اسلام، علوم مختلف مانند فقه و بلاغت و تصوف و... می‌پردازد و این موارد را مقارن با شواهدی از شعر یا نثر عرب در جاهلیت و اسلام تا زمان تألیف کتاب، می‌نماید.<ref>ر.ک: همان، ص22-23</ref> | ||
غالب محتوای این کتاب از «ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب» ابومنصور ثعالبی(متوفی 429 ه.) اخذ شده است. به تعبیر دیگری این اثر را می‌توان کتابی در راستای تکمیل اثر ثعالبی به صورت بسط در محتوا و بیان و توضیح موارد و ضبط مسائل و افزودن برخی نکات لطیف بر آن، دانست. البته در راستای این تکمیل به حدی به مطالب آن افزوده شده که کتاب، تبدیل به اثر جدیدی شده است؛ به گونه‌ای که اثر ثعالبی در مقایسه با این اثر مانند خال نسبت به گونه، یا چشم نسبه به بدن انسان است.<ref>ر.ک: همان، ص25</ref> | غالب محتوای این کتاب از «ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب» [[ثعالبی، عبدالملک بن محمد|ابومنصور ثعالبی]](متوفی 429 ه.) اخذ شده است. به تعبیر دیگری این اثر را می‌توان کتابی در راستای تکمیل اثر ثعالبی به صورت بسط در محتوا و بیان و توضیح موارد و ضبط مسائل و افزودن برخی نکات لطیف بر آن، دانست. البته در راستای این تکمیل به حدی به مطالب آن افزوده شده که کتاب، تبدیل به اثر جدیدی شده است؛ به گونه‌ای که اثر ثعالبی در مقایسه با این اثر مانند خال نسبت به گونه، یا چشم نسبه به بدن انسان است.<ref>ر.ک: همان، ص25</ref> | ||
نام برخی از مدخل‌هایی که نویسنده در کتاب آورده را ذکر می‌کنیم تا خواننده گرامی، بیشتر با محتوای کتاب آشنا شود: | نام برخی از مدخل‌هایی که نویسنده در کتاب آورده را ذکر می‌کنیم تا خواننده گرامی، بیشتر با محتوای کتاب آشنا شود: | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۲: | ||
===ترتیب مدخل‌ها=== | ===ترتیب مدخل‌ها=== | ||
ترتیب مدخل‌های این اثر به ترتیب الفبا ارائه شده است. محبی در مقدمه کتابش می‌نویسد: «و راعیت له طریقة هنیة سهلة لکونی رتبته علی حروف المعجم، و بینت من ألفاظه ما أشکل و أعجم». وی علاوه بر ترتیب الفبایی مداخل، ضوابط دیگری را هم در این کتاب در نظر گرفته است که از این قرار است: | ترتیب مدخل‌های این اثر به ترتیب الفبا ارائه شده است. [[محبی، محمدامین بن فضل‌الله|محبی]] در مقدمه کتابش می‌نویسد: «و راعیت له طریقة هنیة سهلة لکونی رتبته علی حروف المعجم، و بینت من ألفاظه ما أشکل و أعجم». وی علاوه بر ترتیب الفبایی مداخل، ضوابط دیگری را هم در این کتاب در نظر گرفته است که از این قرار است: | ||
معامله همزه با الف ممدوده، عدم تفاوت نهادن میان همزه وصل و همزه قطع، واحد شمردن حروف مشدد، عدم اعتنا به الف و لام در ترتیب مگر در مواردی که در کلمه‌ای دو نوع آن(یعنی با ال و بدون ال) وجود داشته باشد که در این موارد، بدون ال را بر با ال مقدمه کرده است، در صورت اتفاق دو رسم از یک کلمه با اختلاف در ضبط، کلمه ساکن بر کلمه متحرک مقدمه شده است، در صورت اتفاق دو رسم از یک کلمه با اختلاف در تصغیر، کلمه مصغر بر کلمه غیرمصغر مقدمه شده است، وی در معامله تاء مربوطه(ة) دچار تردد است؛ گاه آن را جزء حرف تاء به حساب آورده و گاه آن را هاء شمرده است، نویسنده در موارد نادری نیز ترتیب خودش را زیر پا گذاشته و در برخی مدخل‌ها، از ضوابط فوق خارج شده است.<ref>ر.ک: همان، ص24</ref> | معامله همزه با الف ممدوده، عدم تفاوت نهادن میان همزه وصل و همزه قطع، واحد شمردن حروف مشدد، عدم اعتنا به الف و لام در ترتیب مگر در مواردی که در کلمه‌ای دو نوع آن(یعنی با ال و بدون ال) وجود داشته باشد که در این موارد، بدون ال را بر با ال مقدمه کرده است، در صورت اتفاق دو رسم از یک کلمه با اختلاف در ضبط، کلمه ساکن بر کلمه متحرک مقدمه شده است، در صورت اتفاق دو رسم از یک کلمه با اختلاف در تصغیر، کلمه مصغر بر کلمه غیرمصغر مقدمه شده است، وی در معامله تاء مربوطه(ة) دچار تردد است؛ گاه آن را جزء حرف تاء به حساب آورده و گاه آن را هاء شمرده است، نویسنده در موارد نادری نیز ترتیب خودش را زیر پا گذاشته و در برخی مدخل‌ها، از ضوابط فوق خارج شده است.<ref>ر.ک: همان، ص24</ref> | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
نسخه‌های مورد اعتماد محقق در تصحیح کتاب عبارت است از نسخه احمد | نسخه‌های مورد اعتماد محقق در تصحیح کتاب عبارت است از نسخه [[احمد ثالث]]، [[عاشر افندی]]، [[عبدالوهاب، حسن حسنی|حسن حسنی عبدالوهاب]].<ref>ر.ک: همان، ص29-31</ref> محقق کتاب علاوه بر مراجعه به 3 نسخه مذکور، نهایت سعیش را در مقابله کتاب با منابعی مانند ثمار القلوب و المرصع و مجمع الامثال و التعریفات و... نیز کرده است. تخریج احادیث و اخبار، ضبط مداخل و نصوص لغوی با مراعات اصول و مصادر و مقابله آنها با معاجم لغوی، تخریج شواهد شعری با مراجعه به دیوان‌های شاعران و کتاب‌های ادبی، رجوع برای تراجم صحابه و فقها و علما و شعرا به کتاب‌های طبقات و سیره، رجوع برای تراجم شهرها و مواضع به [[معجم البلدان]] [[یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله|یاقوت حموی]] و [[معجم ما استعجم من أسماء البلاد و المواضع|معجم ما استعجم]] [[بکری، عبدالله بن عبدالعزیز|بکری]] و سایر معاجم، و در اسماء حیوانات و انساب و اسماء اغذیه و ادویه و نیز مراجعه به مراجع مربوطه، از جمله کارهای محققان این اثر است.<ref>ر.ک: همان، ص31</ref> | ||
صفحات 33 تا 36 جلد اول کتاب حاوی رونوشت‌هایی از صفحات اول و آخر نسخه‌های کتابخانه‌های احمد ثالث و عاشر | صفحات 33 تا 36 جلد اول کتاب حاوی رونوشت‌هایی از صفحات اول و آخر نسخه‌های کتابخانه‌های [[احمد ثالث]] و [[عاشر افندی]]، است. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||