سیر و سلوک؛ مقدمه: سلوک معنوی در پرتو نور قرآن و عترت

‏سیر و سلوک

نام کتاب	‏سیر و سلوک
نام های دیگر کتاب	مقدمه: سلوک معنوی در پرتو قرآن و عترت
پدیدآورندگان	مظاهری، حسین (نويسنده)
زبان	فارسی
کد کنگره
موضوع
ناشر	مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (علیها السلام)
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1389 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE18543AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«سير و سلوك؛ مقدمه: سلوك معنوى در پرتو نور قرآن و عترت(ع)»، اثر فارسى آيت‌الله حسين مظاهرى، درآمدى بر منازل هفت‌گانه سير و سلوك بوده كه در آن، به لزوم بهره‌گيرى سالك از نور قرآن و عترت(ع) در راستاى پيشبرد اهداف عالى سير و سلوك پرداخته شده است (مقدمه، ص 11).

ساختار

كتاب با مقدمه نويسنده آغاز و مطالب در چهارده فصل، تنظيم شده است.

مباحث كتاب، از يك بعد، تفسير اخلاقى و عرفانى آيات اوليه سوره مزمل و حاوى دستورالعمل سازنده‌اى است كه خداوند پس از بعثت پيامبر(ص)، نازل فرمود و مسير حركت رسالت آن حضرت را مشخص و هموار ساخت (مقدمه، ص 11).

نويسنده با عنايت به تأثيرات عميق و كاربرد ويژه‌اى كه دستورالعمل مزبور در آغاز و پيشبرد سير و سلوك دارد، تفسير اين آيات و تبيين اخلاقى آن را به‌عنوان مقدمه و درآمدى براى سير و سلوك برگزيده است (همان).

اين دستورالعمل، مشتمل بر دوازده بخش است كه عبارتند از: شب‌زنده‌دارى، نماز شب، تمسك به قرآن، قاطعيت در گفتار، فعاليت، ذكر، دعا، انقطاع الى الله، توكل، صبر و سعه صدر.

نويسنده، به تناسب بيان اهميت و كاربرد ويژه نماز شب و با توجه به تأثيرى كه «نماز» در سير و سلوك و سعادت دنيا و آخرت انسان‌ها دارد، فصل مستقلى را نيز به موضوع نماز اختصاص داده است (مقدمه، ص 12).

همچنين به مناسبت تبيين جايگاه ويژه تمسك به قرآن در سير و سلوك، در فصل جداگانه‌اى، به ضرورت تمسك به عدل قرآن؛ يعنى اهل بيت(ع) پرداخته است. بدين ترتيب، كتاب در حقيقت حاوى چهارده دستورالعمل سازنده و كاربردى براى اهل سير و سلوك است (مقدمه، ص 12).

از آنجا كه به نظر وى، عمل به اين دستورات قرآنى، با اسوه قرار دادن پيامبر(ص) و ساير ائمه(ع) ميسر مى‌گردد و در واقع، سالك بدين وسيله به قرآن و عترت(ع) تمسك مى‌جويد، اين اثر، با نام فرعى «سلوك معنوى در پرتو قرآن و عترت(ع)» نام‌گذارى شده و به‌عنوان مقدمه شرح منازل سير و سلوك قرار گرفته است (همان).

اين كتاب، حاصل جلسات دروس اخلاقى آيت‌الله مظاهرى در شب‌هاى جمعه، در مسجد حكيم اصفهان است كه پس از تنظيم، تحقيق، ويرايش و بازبينى توسط ايشان، ارائه گرديده است (همان).

گزارش محتوا

در مقدمه، ضمن تعريف واژه «سير و سلوك»، مطالب مفيدى پيرامون مباحث كتاب، عرضه شده است (مقدمه، ص 7 تا 12).

در فصل اول، سلوك معنوى در پرتو نور قرآن و عترت(ع) تعريف شده است. نويسنده، معتقد است خداوند در آيات متعددى به‌صورت مستقيم و غير مستقيم، راه را به جويندگان حقيقت نشان داده است. به نظر وى پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) كه مبين قرآن هستند نيز در روايات فراوانى سلوك معنوى آدمى را متذكر شده و به‌گونه‌اى مسير حركت را براى سالك هموار مى‌كنند كه گويى او را به مقصد رسانيده‌اند (متن كتاب، 15).

نويسنده به اين نكته اشاره دارد كه ثمرات حيات‌بخش بعثت پيامبر(ص)، در سايه اهتمام آن حضرت و اصحاب ايشان به دستورالعمل و برنامه‌اى كه در سوره مزمل نازل شده، تحقق يافته است؛ لذا مى‌توان گفت آن دستورالعمل، در واقع، برنامه سلوك معنوى مسلمانان، مشتمل بر راه‌كارهايى براى خودسازى آنان مى‌باشد (متن).

اولين دستور خداوند براى پيامبر(ص) در اين سوره، «شب‌زنده‌دارى» است كه در فصل دوم، به آن پرداخته شده است (همان، ص 19).

به نظر نويسنده، شب‌زنده‌دارى آن حضرت، از شگفتى‌هاى سيره ايشان به شمار مى‌آيد و هرچند اين دستورالعمل براى شخص پيامبر(ص) نازل شده است، اما هركس قصد سير و سلوك دارد، با اجراى اين دستورالعمل، در حد توان خويش مى‌تواند به مقاماتى عرفانى دست يابد (همان).

در فصل سوم، از نماز شب و تهجد، سخن به ميان آمده است. پيامبر(ص) براى انجام مأموريت بسيار مهم خود، نيازمند اراده قوى و قاطعيت در گفتار بودند؛ بنابراين خداوند در اين سوره فرموده‌اند: «إن ناشئة الليل هي أشد وطئا و أقوى قيلا» ؛ يعنى اگر اراده قوى و تقويت اراده مى‌خواهى تا در كار خود موفق باشى، اگر مى‌خواهى اين راه پرمشقت و سختى كه در پيش دارى، تو را از پا درنياورد، نماز شب و تهجد، بهترين طريق تقويت اراده است (همان، 23).

به نظر نويسنده، نافله شب در سير و سلوك، جايگاه برجسته‌اى داشته و عناياتى از جانب خداوند براى سالك رقم خواهد زد؛ وقتى مؤمن در نيمه‌هاى شب، با صرف نظر كردن از لذت و شيرينى خواب، از جاى برخاسته و نماز شب مى‌خواند، عنايت خاصى از پروردگار شامل او مى‌شود (همان، ص 24).

به تناسب اشاره به اهميت نماز شب در سير و سلوك، در فصل چهارم، به اصل موضوع نماز كه به اعتقاد نويسنده در سلوك معنوى انسان، از جايگاه ويژه‌اى برخوردار بوده و در قرآن و روايات، تأكيد فراوانى بر آن شده، پرداخته شده است (همان، 29).

از ديدگاه نويسنده، نماز داراى مراتبى است كه عبارتند از: نماز عوام، خواص و خاص الخواص. مرتبه اول، معمولا مربوط به انسان‌هاى عادى است. مرتبه دوم كه از اهميت بيشترى برخوردار است، نمازى است كه همراه با خضوع و خشوع باشد؛ يعنى علاوه بر اينكه نمازگزار رعايت آداب ظاهرى را مى‌كند، دل او نيز به ياد خداوند، خاشع باشد، اما مرتبه سوم، آن است كه انسان خود را در محضر خدا بيابد؛ علاوه بر اينكه با خود درمى‌يابد كه در محضر خداست و خدا با او حرف مى‌زند، درك كند كه او نيز با خداوند سخن مى‌گويد. در اين صورت، نماز، گفت‌وگو و مكالمه شده و هرچه انسان در اين راه جلوتر برود، نماز او به‌صورت يك معاشقه درمى‌آيد (همان، ص 36).

دستورالعمل بعدى كه خداوند به پيامبر(ص) ابلاغ فرموده، خواندن قرآن كريم است كه در فصل سوم، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است (همان، ص 57).

نويسنده، معتقد است تكرار آيات الهى، در آرامش و تقويت اراده پيامبر(ص) بسيار مؤثر بود و بر اساس همين دستورالعمل، يكى از مهم‌ترين برنامه‌هاى زندگى آن حضرت، تلاوت آيات الهى در دل شب بوده است (همان).

به مناسبت مطالبى كه در مورد قرآن و تأثير شگرف انس با آن در پيشرفت سير و سلوك بيان شده، در فصل ششم، به ضرورت تمسك به عدل آن؛ يعنى عترت(ع) پرداخته شده و اثرات سازنده ارتباط با اهل بيت(ع)، در آن تشريح گرديده است (همان، ص 73).

در فصل هفتم، از مبحث «اراده» سخن به ميان آمده است. به اعتقاد نويسنده، يكى از نعمت‌هاى بزرگ خداوند كه همه فضايل، وابسته به آن مى‌باشد، اراده است و ازاين‌رو خداوند در ادامه دستورالعمل سوره مزمل، از اراده به‌عنوان يك ابزار مهم و كاربردى براى پيشرفت اهداف رسالت پيامبر(ص) ياد كرده و بر تقويت اراده، تأكيد كرده است (همان، ص 83).

در فصل هشتم، قاطعيت پيامبر(ص) در گفتار، بررسى شده است. به نظر نويسنده، اراده فولادى و قاطعيت در كلام، دو ابزار مهم و اساسى براى پيشرفت اهداف انبياء به شمار رفته و قرآن اشارات فراوانى بر استفاده پيامبران(ع) از اين دو ابزار دارد (همان، ص 89).

در فصل نهم، دستورالعمل بعدى اين سوره كه «فعاليت» مى‌باشد، با تسمك به آيه: «إن لك في النهار سبحا طويلا» ، بيان شده است (همان، ص 95).

به نظر نويسنده، مقصود خداوند از نزول اين آيه، امر به تلاشى بى‌وقفه براى دنيا و آخرت، در جهت بهتر انجام دادن مأموريت الهى آن حضرت است (همان).

در فصل دهم، به اهميت «ذكر» اشاره شده است. از ديدگاه نويسنده، به‌يادداشتن خداوند، داراى آثار، خيرات و بركاتى غير قابل شمارش بوده و بزرگى ياد كردن پروردگار، آدمى را به ياد عظمت و جبروت او انداخته و از لغزش‌ها و عصيان از اوامر الهى بازمى‌دارد (همان، ص 109).

در اين فصل، مراتب ذكر نيز مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. اين مراتب، عبارتند از: ذكر لفظى، قلبى و عملى (همان، ص 114).

در فصل يازدهم، مطالبى پيرامون دعا و انقطاع الى الله بيان شده است. نويسنده بر اين نكته تأكيد دارد كه انسان بدون دعا نمى‌تواند در كارش موفق شود؛ استغاثه به درگاه حضرت احديت و تضرع، موجب مى‌شود خداوند به يارى بنده‌اش بشتابد و از او دستگيرى كند، خصوصا وقتى كه دعا با انقطاع همراه باشد (همان، ص 119).

در فصل دوازدهم، بحث «توكل» مطرح شده و نويسنده اشاره مى‌كند كه لازمه موفقيت در هر كارى، توكل بوده و بدون آن، رسيدن به موفقيت، امكان‌پذير نخواهد بود (همان، ص 143).

در فصل سيزدهم، از «صبر» و اهميت، جايگاه و نقش آن بحث شده و در آخرين فصل، «سعه صدر»، تشريح شده است (همان، ص 167 تا 193).

برخوردارى از بيانى روان و قابل فهم و عارى بودن از اصطلاحات غامض عرفانى، از ويژگى‌هاى كتاب بوده كه موجب مى‌گردد افراد گوناگون، در سطوح مختلف و با معلومات متفاوت، بتوانند از اين مباحث بهره لازم را ببرند (مقدمه، ص 12).

در واقع اهل سير و سلوك و جوانان تكامل‌طلب، مى‌توانند با مطالعه و عمل به اين كتاب، به منازل سير و سلوك و درجات والاى عرفانى دست يابند و افراد ديگر نيز مى‌توانند با برداشت اخلاقى از كتاب، در مسير سلوك الى الله، قرار گيرند (همان).

وضعيت كتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع مورد استفاده نويسنده، در انتهاى كتاب آمده است.

در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، به ترجمه آياتى كه در متن، ذكر گرديده، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.

پیوندها

مطالعه کتاب ‏سیر و سلوک در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور