دیوان غزلیات اسیر شهرستانی

‏دیوان غزلیات اسیر شهرستانی، سروده جلال‎الدین بن میرزا مؤمن اسیر شهرستانی، است. آنچه در این کتاب گردآوری شده، مجموعه سروده‎های این شاعر توانمند است در قالب غزلیات، غزلیات ناتمام و ابیات پراکنده.

‏‏دیوان غزلیات اسیر شهرستانی
پدیدآوران	اسير شهرستاني، جلال بن مؤمن (شاعر) شريفي ولداني، غلامحسين (محقق و مصحح)
عنوان‌های دیگر	ديوان غزليات اسير شهرستاني
ناشر	مرکز پژوهشي ميراث مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1384ش,
شابک	‎964-6781-73-X
موضوع	شعر فارسي - قرن 11ق.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏‎‏PIR‎‏ ‎‏6201‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏901*

این مجموعه گران‎سنگ به اهتمام غلام‎حسین شریفی ولدانی تصحیح و تحقیق شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل است بر مقدمه مرکز نشر میراث مکتوب، مقدمه محقق و متن اشعار در دو فصل (غزلیات – غزلیات ناتمام و ابیات پراکنده).

گزارش محتوا

اهمیت اسیر در آن است که بنیاد معانی خود را چنان بر تخیل و توهم‎ نهاده است که هیچ مضمون و نکته‎ای در سخنش خالی از آن نیست، بلکه هریک از آنها مسبوق به تصورات دور و دراز و مضمون‎جویی‎های باریک از همه آن چیزهاست که گرداگرد او یا در محیط دید و درک او وجود دارد. ناگهان آهوخرام، کبک‎رفتار، گل‎اندامی از برابرش می‎گذرد، جلوه روشن و دل‎انگیز او نوری بر دیده زیباپسند شاعر می‎افکند؛ آن نور برقی می‎شود و در خرمن خاک می‎افتد و آن را شعله‎ور می‎سازد و آن شعله در شش جهت عالم می‎افتد، آن را به خاک و خاک را به غبار تبدیل می‎کند و در فضا به پرواز درمی‎آورد و محو می‎کند و شاعر در چنین تخیلی می‎گوید:

شش جهت مشت غباری شد و پرواز گرفت

برق جولان که در خرمن خاک افتاده است

.

اسیر، شاعر سبک هندی است و حتی وی را از بانیان این سـبک بشمار آورده‎اند. شبلی نعمانی، اسـیر را از جـمله شـاعرانـی می‎داند که با خلق معانی جدید و تازه باعث ترقی مکتب وقوع گشته‎اند.

اما ویژگی‎های سبک هندی در شعر اسیر آشکارتر است و نمی‎توان حکم کرد که او شاعری از مکتب وقوع بوده؛ چنان‎که گلچین معانی هم وی را در سلک شاعران مکتب وقوع نشمرده است.

نازک‎خیالی، بارزترین ویژگی شعر اسیر به نظر می‎رسد. شاید در پرتو همین خصلت شعری باشد که او را پیشرو شاعران سبک هندی معرفی کـرده‎انـد؛ به‎عنوان نمونه:

از غبار مـا فـلک تـعمیر زنـدان می‎کند

در دو عالم خـاطر انـدوهگین داریـم مـا

نهایت خیال‎پردازی شاعر در آن جلوه‎گر شده است.

همچنین آوردن خلاف مشهور (پارادوکس) و تشبیه تمثیل و تناظر تمثیلی دو مصراع از یک بیت٬ که از خصایص بارز و ممتاز سبک هندی است، در اشعار اسـیر شـواهـد متعدد دارد؛ از جمله در ابیات زیر:

باده چون زور آورد هشیار می‎سازد مـرا		خواب چون گردد گران بیدار می‎سازد مرا
صبح را گل‎گونه می‎بخشد کف خاکسترم		سوختن رنگین‎تر از گلزار می‎سازد مـرا
غفلتم تعمیر آگـاهی است دیـدم بـارها		چشم خواب‎آلود من بیدار می‎سازد مرا

ترکیب‎های وصفی و اضافی و مجازی بدیع و گاه دور از ذهن در زبـان شـعر اسـیر بسامد نظرگیری دارد؛ از جمله این ترکیبات است: آتش پرواز:

گر به دام افتد هوای گلستان در سر مرا

آتش پرواز گردد یـاد بـال و پـر مـرا

زندانی دشت سفر:

دیری است که زندانی دشت سفرم

عمری است که صـید قـفس پـروازم

سنگ اندیشه:

شد وقت که می‎خوری همی پیشه کنم

دل را فــارغ ز سـنگ انـدیشه کـنم

تعبیرات و الفاظ محاوره‎ای نیز در اشعار او می‎توان سراغ گرفت:

از تماشا دیده نرگس چراغان مـی‎شود		گر ببیند شوخی چشمک‎زدن‎های تو را
اضطراب دل به من گفت آمدن‎های تو را		بیخودی هم کرد سرگوشی سخن‎های تو را

واژه‎های «نزاکت»، «فانوس» و به‎خصوص «آینه» در اشعار او پربسامد است و شاعر از آنـها ترکیب‎هایی چون «آینه جنون»، «آینه گل‎ها» و «گل نزاکت» ساخته است.

به‎هرحال اسیر با خلق معانی پیچیده و خیال‎پردازی‎های بدیع و کاربرد استعارات دور از ذهن در میان شاعران سبک هندی خوش جای گرفت و در سیر تکاملی شـعر زمان خود سهمی بسزا یافت. بااین‎همه، همه اشعار اسیر دارای ویژگی‎های سبک هندی نیست. در غزل‎هایی تتبع او از اشعار انوری و سعدی و حافظ و پیروی از آن بزرگان هویداست؛ چـنان‎که در سروده‎ای با ذکر نام انوری، به استقبال قصیده او به مطلع:

ای مسلمانان فغان از جور چرخ چنبری

وز نفاق تیر و قصد ماه و سیر مشتری

رفته و گفته است:

ای نمک‎پـرورده لعـل تـو شـور دلبـری

از رخت آیــینه حــیرت گــلستان پری

یا در یک مثنوی، شعری از سعدی (به تعبیر او: بلبل شیراز) را تضمین کرده است:

کای به الحان ز همگنان ممتاز		نشـــنیدی ز بــلبل شــیراز
«عاشقان کشتگان معشوقند		بـــرنیاید ز کشــتگان آواز»

می‎توان گفت که اشعار اسیر، خاصه غزلیات او، در عین برخورداری از خصوصیات سبک هندی، به سبک عراقی نزدیک است.

از ویژگی‎های بارز قصاید اسیر، جلوه‎گری ارادت او بـه رسـول اکـرم(ص) و ائـمه اطـهار(ع) است. وی با سرودن اشعاری با ردیف «امیرالمـؤمنین»، «یـا عـلی مـدد» و «علی بن ابی‎طالب»، نهایت حب و اشتیاق خود را به آن حضرت و اهل‎بیت نشـان داده است؛ به عنوان شاهد، مطلع چند قصیده او نقل می‎شود:

کام‎بخش قطره و دریا امیرالمؤمنین		مطلب دنیا و ما فیها امـیرالمـؤمنین
مالک رقاب فتح و ظفر یا علی مدد		از پا فـتاده‎ایـم دگـر یـا عـلی مـدد
اگر امروز اگر فردا علی بن ابی‎طالب		اگر دنیا اگر عقبی علی بن ابی‎طالب
چراغ و چشم رسول خدا امام حسین		چمن طراز دل مرتضی امـام حسـین

و نمونه‎ای دیگر از ارادت او به اهل‎بیت و معصومین:

از ثنای چارده معصوم پـاک

خیمه در گلزار عرفان می‎زنم

.

از میان قالب‎های شعری که اسیر در آنها طبع‎آزمایی کرده، تسلط وی در غزل‎سرایی نمایان است. از جمله مشخصات غزلیات اسیر گرایش شاعر به استفاده از اوزان کوتاه و توجه به وحدت موضوع است. از ویـژگی‎های قـصاید او می‎توان به تجدید مطلع اشاره کرد. شاید به دلیل وجود همین ابیات مصرع، بتوان به قصیده بودن برخی اشعارش حکم کرد؛ زیرا درون‎مایه قصاید وی بیشتر عشقی است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در آغاز کتاب و فهارسی از قبیل: «فهرست‎واره صور بلاغی، مضامین شاعرانه و تعبیرات ادبی فلک در مجمر خورشید، عود و نافه»، «کسان»، «مکان‎ها» و «فهرست منابع و مآخذ» در پایان آن ذکر گردیده است.

در پاورقی‎ها آدرس و توضیح برخی مطالب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق.
2. شجاع کیهانی، جعفر، «اسیر شهرستانی و سبک شعر او»، به آدرس:

http://persianacademy.ir/UserFiles/File/NF/11/NF-11-08.pdf