دیوان انوری: تفاوت میان نسخه‌ها

بین سخن‎سرایان ایرانی کـه از آغـاز نـشأت زبان فارسی دری تا پایان قـرن شـشم بـرخاسته‎اند، [[انوري، محمد بن محمد|انوری ابیوردی]] به‎خاطر خصائصی‎ چند‎ از‎ دیگران ممتاز است. نخست آنکه وی از دانش‎های عصر خود‎ مخصوصاً هیئت و نجوم به ‎مقدار قابل توجهی برخوردار بـوده اسـت و ایـن امتیاز موجب می‎شود که گذشته از مقام بلندی‎ کـه‎ در‎ شـعر فارسی دارد، او را در زمره دانشمندان بشمار آورد. دوم‎ آنکه‎ انوری تقریباً در پایان عصری می‎زیسته است که در آن عصر قصیده‎سرایی یا بهتر بگوییم مـدیحه‎سرایی‎ پس از‎ آنـکه به اوج ترقی و غایت کمال رسیده بود، رو به انحطاط می‎نهد. پایان عـمر‎ انوری‎ در‎ نیمه دوم قرن ششم هجری است و هرچند نمی‎توان گفت سال‎های بین 485 به بعد‎ را‎ دیده‎ و شاهد قران معروفی کـه گـویند خـود آن را پیش‎بینی کرده، بوده است، اما به احتمال قوی‎ در‎ اوایل نیمه دوم قـرن شـشم درگذشته است. پس از وی شاعری که در‎ مدیحه‎سرایی‎ به‎ سبک خراسانی به پایه او یا شاعران پیش از او برسد، برنخاست.  

سوم یـعنی امـتیازی‎ کـه‎ او را کاملاً از همگنان مشخص می‎دارد این است که [[انوري، محمد بن محمد|انوری]] شاعری مدیحه‎سرا‎ به مفهوم‎ واقـعی‎ کـلمه اسـت. شاعری است که هدف او ستودن ممدوح و راضی نگاهداشتن اوست. نان خود را‎ در‎ ستایش کسان مـی‎جسته اسـت و چـون در مدیحه‎سرایی مشارکانی از شاعران متقدم و همکاران‎ یا‎ هم‎چشمانی‎ از معاصران خود داشته، کوشیده است تا در سـتایش مـمدوح مضمون‎هایی بیافریند که گذشتگان و یا‎ هم‎دوره‎هایش‎ آن را‎ نگفته باشند<ref>ر.ک: شهیدی، سید جعفر، ص42</ref>‏.  

[[قزوینی، زکریا بن محمد|انوری]] از اینکه بـه‎صراحت بـگوید که مداحی او به‎خاطر‎ صلت‎ستانی‎ است باکی ندارد؛ چنان‎که در‎ ضمن‎ قطعه‎ای‎ به ممدوح خـود مـی‎گوید‎:

{{ب|''هزار‎ مدح شکرطعم وصف‎ تو‎ گـفتم‎''|2=''کـز او نـگشت مرا تازه یک صبوح فتوح''<ref>ر.ک: همان، ص43</ref>‏}}{{پایان شعر}}

و در قطعه دیـگر مـی‎گوید:

{{ب|''چار آلت‎ ببایدش‎ ورنـه‎‎''|2='' گـردد از رنج و غم‎ دلش مجروح''}}

{{ب|''دانش خـضر و نـعمت قارون‎''|2='' صـبر ایـوب و زنـدگانی نوح''<ref>ر.ک: همان</ref>‏}}{{پایان شعر}}

و هنگامی که از ممدوح صلتی‎ دریـافت‎ نـمی‎کند، می‎گوید:

{{ب|''چو آبروی نیفزایدم ز مدح‎ و غزل‎‎ ''|2='' چرا‎ به‎ آتش‎ فکرت همی بـکاهم‎ روح''}}

{{ب|''عنان طبع از این پس کشیده خواهم داشـت‎ ''|2=''اگر گشاده نبـینم در قـبول و فتوح''<ref>ر.ک: همان، ص44-43</ref>}}{{پایان شعر}}‏

و از‎ اینکه‎ حرفت‎ خود و هـمکاران خـویش را گدایی نام نهد‎ شرمسار‎ نیست‎:

{{ب|''سؤالکی‎ است‎ در‎ این حالتم به‎ غایت لطف ''|2='' گـمان بـنده چنان است کان نه نازیباست''}}

{{ب|''ز غـایت کـرم تـو است یا ز خـامی مـن''|2='' که با گناه چـنین مـنکرم امید عطاست''}}

{{ب|''بدین دقیقه‎ که گفتم گمان کدیه مبر ''|2='' به بنده گرچه گدایی شـریعت شـعراست''<ref>ر.ک: همان، ص44</ref>‏}}{{پایان شعر}}

همین طمع صلت است کـه [[قزوینی، زکریا بن محمد|انـوری]] را به آفـریدن مـضمون‎هایی نـو و یا بهتر بگویم مـبالغت‎های آمیخته به اغراق وامی‎دارد و ممدوح‎ خود را به صفاتی می‎ستاید که مدیحه‎سرایان پیشین نگفته‎اند:

{{ب|''وجود بی‎کف تـو تـنگ عیش بود چنان‎''|2='' که امن و سـلوت مـی‎خواند مـن و سـلوی را''}}

{{ب|''وجـوه جود تو رایـج فـتاد اگرنه‎ وجود‎''|2=''به نیمه بازِ قضا می‎فروخت اجری را''}}

{{ب|''زهی روایح جودت ز راه استعداد ''|2=''امید شرکت احیا فـکنده مـوتی را''<ref>ر.ک: همان</ref>‏}}{{پایان شعر}}  

وی شاعری متفاضل و مداح است که‎ خصیصه‎ مشترک‎ بیشتر شاعران هم‎عصر اوست. بـا تـوجه‎ به‎ سلیقه حاکمان آن روزگار که علاقه داشتند شاعران آنها را مدح و ستایش کنند‎ و به‎ سبب بی‎توجهی به فضل و دانش‎ و وضعیت‎ اقتصادی نابسامان‎، شاعران‎ ناگزیر‎ بودند با مداحی امرار معاش کـنند<ref>ر.ک: محسنی‎نیا، ناصر؛ حکیما، فاطمه، ص46</ref>‏.  

انوری اذعان می‎کند به دلیل‎ مدح‎ «هرکس» شعر او باطل است. «انوری ناگاه درمی‎یابد‎ که‎ تمام ذوق و اندیشه‎اش به‎ناچار حول سه موضوع مـدح، عشق جسمانی‎ و هزل‎ چرخیده است؛ با تلخی و تندی‎ تمام‎ می‎گوید که‎ مردمان‎! مرا‎ پیامبر شعرهای باطل بدانید؛ چراکه سی سال‎ تمام‎ شعر بیهوده گفتم و بیهوده شعر گفتم و دریغا که کیمیای شـعر فـروختم و افلاس‎ گرفتم‎«.

{{ب|''کسی که مدت‎ سی‎ سـال‎ شعر باطل گفت ''|2=''خدای‎ بر همه کامیش داد پیــــــروزی''‎<ref>ر.ک: همان، ص52-51</ref>}}{{پایان شعر}}

انوری خود را شاعری روان‎طبع و باریک دانسته و شعر خـود‎ را‎ شعری بی‎خلل و خاطر خود را چون‎ آتش‎ و زبان خود‎ را‎ چون‎ آب روان دانسته است‎ و از اینکه ممدوح درخور قصاید مدحی و معشوقی در شأن غزل‎های عاشقانه او نیست، دریغ‎ و افسوس‎ می‎خورد و می‎گوید:

{{ب|''خاطری چون آتشـم هسـت‎ و زبـانی‎ همچو‎ آب‎ ''|2=''فکرت‎ تیز و ذکــاء نیک‎ و شعر‎ بی‎خلل''}}

و شاید‎ به‎ استناد‎ به همین شعر خود اوسـت کـه [[قزوینی، زکریا بن محمد|قـزوینی]]‎ در‎ «[[آثار البلاد و أخبار العباد|آثار البلاد]]»‎ شعر‎ [[انوري، محمد بن محمد|انوری]]‎ را‎ «روان‎تر از آب» توصیف کرد و آن را هم‎پایه شعر ابوالعتاهیه در ادب عربی دانسته است<ref>ر.ک: همان، ص46</ref>‏.   

مهم‎ترین شیوه سخن‎سرایی انوری در‎ شعر همان ابداع سبک نزدیک کردن زبان و بیان شـعری بـه زبـان محاوره عمومی و زبان تخاطب بوده است؛ سبکی که پس از یک قرن سیر تکاملی بـه‎صـورتی عـالی و خوش‎تراش‎ بر‎ زبان [[سعدی، مصلح بن عبدالله|سعدی شیرازی]] جلوه کرد. استفاده از زبان محاوره در شعر انـوری جـایگاه خـاصی دارد؛ او رسوم گذشتگان را در شعر خود وارد کرد. فزون بر‎ آن‎ خود طریقه‎ای تازه در شعر ابداع کـرده اسـت؛ به شیوه‎ای که بر زبان تخاطب اتکا دارد و ساده و بی‎پیرایه است و گاه سخن‎ وی‎ هـمراه بـا اصـطلاحات فلسفی، علمی‎، مضامین‎ دقیق و تشبیهات و استعارات فراوان می‎شود و گاه به حد و درجه‎ای از سادگی مـی‎رسد کـه با محاورات معمول و عادی همراه می‎گردد. انوری سادگی و روانی کلام‎ خود‎ را با خـیالات دقـیق‎ غـنایی‎ به هم آمیخته و غزل‎های بسیار زیبا و مطبوع و دل‎انگیز پدید آورده است و مانند ظهیر فاریابی عمل کـرده و آن را پیش از ظـهور سعدی به اوج رسانیده است و راه را‎ برای‎ خیالات دقیق و مضامین عالی سعدی هموار سـاخته اسـت<ref>ر.ک: همان، ص47-46؛ مقدمه، صفحه هشت</ref>‏.