تاریخ نجوم اسلامی ترجمه کتاب علم الفلك تاريخه عندالعرب في القرون الوسطی
| نام کتاب | تاریخ نجوم اسلامی ترجمه کتاب علم الفلک تاریخه عندالعرب فی القرون الوسطی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | ترجمه کتاب علم الفلک تاریخچه عندالعرب فی القرون الوسطی |
| پدیدآورندگان | نلینو، کرلو آلفونسو (نويسنده)
آرام، احمد (مترجم) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | QB 23 /ن2 ع8041 |
| موضوع | نجوم اسلامی |
| ناشر | کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1349 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE17536AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
تاريخ نجوم اسلامى ترجمه فارسى كتاب «علم الفلك تاريخه عند العرب في القرون الوسطى» به قلم احمد آرام است. اصل كتاب خلاصه سخنرانى‌هايى بوده كه دانشمند و خاورشناس ايتاليايى، كرلو الفونسو نلّينو، به دعوت دانشگاه قاهره به زبان عربى در آن دانشگاه ايراد كرده و خود آن را با كمال نفاست و صحّت در سال 1911م در شهر رم به چاپ رسانيده است (مقدمه مترجم، ص 1).
ساختار
كتاب با مقدمه مترجم آغاز و مطالب در قالب چهل درس سامان يافته است.
نويسنده در دروس ابتدايى، به بيان هدف از درس‌ها و روش ايراد آنها و نيز موضوع دروس پرداخته و سپس اقدام به تعريف علم الفلك در منابع اسلامى كرده است.
گزارش محتوا
در مقدمه كتاب ضمن اشاره مختصر به موضوع دروس، زندگى‌نامه مختصرى از نويسنده نيز ارائه شده است.
نويسنده در درس اول، ضمن بيان اهميت تاريخ علم به اين نكته اشاره دارد كه زمينه دروس وى، تاريخ علم هيئت در ميان اقوام عربى زبان قرون وسطى است؛ بدين معنى كه از آغاز اين علم در نزد آنان بحث خود را شروع كرده و اسباب پيدايش و تكامل و چگونگى ارتقاى آن را به اوج خود در سرزمين‌هاى مختلف اسلامى شرح داده و آنگاه از علل انحطاط آن پس از رسيدن به حدّ كمال سخن گفته است (متن كتاب، ص5).
غرض وى آن است كه آنچه را اعراب و دانشمندان جهان اسلام به دانسته‌هاى يونانيان و ايرانيان و هنديان در اين فن افزوده‌اند بازگو نمايد و نظريات ايشان را در بعضى از مسائل مهم شرح دهد. سپس سودى را كه مردم مغرب زمين از مراجعه به كتاب‌هاى نجومى عربى برگرفته‌اند، آشكار سازد، تا معلوم شود كه مردم مشرق زمين در رساندن علم هيئت يونان قديم به اروپائيان چه بزرگى و فضيلتى داشته‌اند (همان).
درس دوم، سوم و چهارم درباره تعريف علم نجوم در منابع اسلامى مى‌باشد. نويسنده در درس دوم، ابتدا به تعريف لفظ «عرب» در اين درس‌ها و علت اختياركردن آن پرداخته است. سپس تغييراتى كه در موضوعات و مباحث علوم با گذشت زمان حاصل مى‌شود و نام‌هاى علم الفلك در نزد اعراب در قرون وسطى را توضيح داده و سپس به تعريف علم فلك و شعبه‌هاى آن در نزد اروپائيان جديد پرداخته است (همان، ص21-29).
درس سوم، مشتمل بر تعريف‌هاى فارابى و اخوان الصفا و ابن سينا از علم الفلك مى‌باشد. در اين درس، به اين نكته اشاره شده است كه ابن سينا و بيشتر فيلسوفان، ميان علم هيئت و علم احكام نجوم قائل به تفاوت بودند و احكام را شاخه‌اى از طبيعيات مى‌شمردند: و سبب آن تقسيم‌بندى علوم بنابر نظر پيروان فلسفه، ارسطو طاليس بوده است، ولى فلكيان عرب، به پيروى از بطليموس، هيئت و احكاميات را دو بخش از علم نجوم تصور مى‌كردند (همان، ص30).
در درس چهارم، به اين امر پرداخته شده است كه مقصود فلكيان بيان كردن حركات ظاهرى آسمانى بوده است با اشكال هندسى، تا از اين راه امكان محاسبه اين حركات فراهم شود، ولو اينكه آن اشكال با حقيقت امر موافقت نداشته باشد. نويسنده معقتقد است كه جستجوى حقيقت امر و علت‌هاى حركات جزئى از علم طبيعى و علم الهى بوده است. در اين درس، مقايسه‌اى ميان موضوع علم فلك جديد و موضوع علم فلك در نظر دانشمندان عربى زبان صورت گرفته و مندرجات كتاب «القانون المسعودى» تأليف بيرونى بررسى شده است (همان، ص40-49).
در درس‌هاى پنجم تا يازدهم، چهار منبع اصلى تحقيقى در تاريخ علم نجوم: «الفهرست» ابن نديم، «تاريخ الحكماء» ابن قفطى، «عيون الأنباء» ابن أبى أصيبعة و «كشف الظنون» حاجى خليفه مورد بحث و بررسى قرار گرفته است (همان، ص51-104).
در درس دوازدهم، اطلاعات اعراب جاهليت درباره آسمان و ستارگان و چگونگى نگاهدارى حساب سال در نزد مردم مكه در اواخر دوره جاهليت و اوايل اسلام، با توجه به آيات قرآن كريم و ديدگاه مفسرين مورد بررسى قرار گرفته است (همان، ص105-114).
در دروس سيزدهم تا پانزدهم، دنباله سخن در «نسىء» و حساب سال‌ها در نزد اعراب جاهليت بوده و در آنها، گفته‌هاى بيرونى در اين‌باره و انتقاد آنها، نظرهاى كوسن دوپر سوال و محمود پاشا الفلكى در اين مورد و نظرهاى شپرنگر و ولهاوزن و خاورشناسان ديگر مورد بحث و بررسى قرار گرفته است (همان، ص123-136).
در دروس شانزدهم تا نوزدهم، مباحث مربوط به منازل ماه و أنواء مطرح شده است. از جمله مباحث اين دروس عبارتند از: معنى كلمه «بروج» در نزد اعراب قديم و در قرآن، گفتگو درباره نام‌هاى جديد موافق با هريك از ستارگان منازل، نظرى به منازل در اقوام غيرعرب، انواء منازل و ارتباط آنها به احوال هوا و حوادث جوى بنابر اعتقاد اعراب دوره جاهليت، استعمال أنواء براى محاسبه زمان در نزد اعراب دوره جاهليت (همان، ص137-178).
در درس بيستم، آغاز توجه مسلمانان به علم نجوم و مخصوصاً به علم احكام نجوم، تأثير ايرانيان در آغاز پرداختن مسلمانان به احكام نجوم و نخستين نيازمندى اعراب به اسطرلاب و مباحثى مانند آن توضيح داده شده است (همان، ص179-187).
درس‌هاى بيست‌ويكم تا بيست‌وهشتم، بحثى است درباره كتاب‌هاى هندى، پهلوى و يونانى كه به عربى ترجمه شده‌اند. از جمله مباحث مطرح شده در اين دروس، عبارت است از: روش محاسبه حركات آسمانى در اين كتاب‌ها؛ ريشه نامگذارى قبة أرين كه در تأليفات نجومى و جغرافيايى عربى آمده است؛ گفتگو درباره فزارى پژوهشگر در كتاب سند هند و خطاهايى كه در اخبار وى در تأليفات عربى پيدا شده؛ گفتگو درباره يعقوب بن طارق و تأليفات نجومى او؛ ادوار سال‌هايى كه بعضى از منجمان به تقليد روش هندى در حساب حركات ستارگان وضع كرده بودند و تأثير ايرانيان در آغاز پيدايش علم نجوم در نزد اعراب (همان، ص188-283).
در دروس بيست‌ونهم و سى‌ام، توجه دانشمندان اسلامى به امور فلكى از لحاظ ارتباط بعضى از احكام شرعى با نمودهاى فلكى توضيح داده شده است (همان، ص 284-295).
در دروس سى‌ويك تا سى‌وسوم، بحث در مثلثات مستوى و كروى و كارهاى دانشمندان اسلامى در اين خصوص مى‌باشد. در اين دروس، به گاهى دانشمندان اسلامى از اين امر كه جيب‌هاى اضلاع در هر مثلث كروى با جيب‌هاى زواياى مقابل به آن اضلاع متناسب مى‌باشد نيز اشاره شده است (همان، ص296-309).
درس‌هاى سى‌وچهار تا سى‌وشش، بحثى است در كرويت و حركت وضعى زمين و آراى پيشينيان و علماى اسلامى در اين موضوع (همان، ص310-333).
در درس سى‌وهفت و سى‌وهشت، به اندازه‌گيرى محيط زمين كه توسّط دانشمندان يونانى صورت گرفته و نيز اشتباهى كه در تحويل اندازه‌ها به مقياس‌هاى عربى پيش آمد، پرداخته شده است (همان، ص334-359).
در دو درس آخر نيز به اندازه‌گيرى محيط زمين در زمان مأمون و اندازه‌گيرى‌هاى اروپايى از آن زمان تاكنون اشاره شده است (همان، ص360-385).
وضعيت كتاب
ملحقات به همراه فهرست اعلام و مطالب مهم، دانشمندان اروپايى، مندرجات هر يك از دروس و غلطنامه در انتهاى كتاب آمده است.
پاورقى‌ها توسط مترجم نوشته شده و در آنها، ضمن ذكر منابع و درج لاتين برخى از كلمات و واژه‌ها، به توضيح كلمات و عبارات پرداخته شده است.
منابع مقاله
مقدمه مترجم و متن كتاب.