تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران (از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه)
| نام کتاب | تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران (از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | موسسه شیعه شناسی (اهتمام)
ترکمنی آذر، پروین (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 239/2 /ت4ت2 1383* |
| موضوع | اسلام - ایران - تاریخ
شیعه - ایران - تاریخ شیعه - ایران - تاریخ - قرن 10 - 12ق. شیعه امامیه - تاریخ |
| ناشر | شيعه شناسی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE19169AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«تاريخ سياسى شيعيان اثناعشرى در ايران»، از آثار خانم دكتر پروين تركمنى آذر (متولد 1330ش) است كه در آن وضعيت تاريخى شيعيان دوازده‌امامى را در ايران از آغاز تا دوره صفويه به‌صورت علمى بررسى كرده است. نام كامل اين اثر به اين صورت است: «تاريخ سياسى شيعيان اثناعشرى در ايران (از ورود مسلمانان به ايران تا تشكيل حكومت صفويه)».
ساختار
اين كتاب از مقدمه ناشر و نويسنده و 6 فصل به ترتيب ذيل تشكيل شده است:
1. دوران تقيه و حركت‌هاى فرهنگى شيعيان (دوره امويان و عباسيان تا تشكيل حكومت طاهريان)؛
2. گذر شيعيان از فراز و نشيب‌هاى سياسى - مذهبى (از حكومت طاهريان تا تشكيل حكومت آل‌بويه)؛
3. تساهل و تسامح مذهبى و رشد شيعيان در عرصه سياسى (دوره آل‌بويه)؛
4. دوران تقيه مجدد شيعيان و گذر از فراز و نشيب‌هاى سياسى - مذهبى (دوره غزنويان، سلجوقيان و خوارزمشاهيان)؛
5. تساهل و تسامح مذهبى و رشد مجدد شيعيان در عرصه سياسى (دوره ايلخانان و حكومت‌هاى محلى)؛
6. گسترش فعاليت‌هاى سياسى شيعيان و نزديك شدن به مقصود (دوره تيموريان و تركمانان).
گزارش محتوا
در باره روش و محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:
1. نويسنده در مقدمه‌اش كه در تاريخ تابستان 1382ش، نوشته، بر چند نكته تأكيد كرده است:
الف)- ورود اسلام به ايران، مانند مناطق ديگر، با حاكميت اهل تسنن همراه بود، اما عملكرد حكّام منتصب خلفا در دوران بنى اميه و بنى عباس، نتوانست علاقه همه مردم ايران را به اين مذهب جلب نمايد...؛
ب)- مذهب تسنن در ايران اسلامى، هيچ‌گاه به وحدت سياسى موردنظر نرسيد؛ زيرا خلفا كه در رأس هرم قدرت مادى و معنوى قرار داشتند، مطامع سياسى خود را دنبال مى‌كردند و در مواردى قدرت دنيوى را بر قدرت معنوى ترجيح مى‌دادند و از سوى ديگر حضور آنان در بغداد، باعث عدم پيوستگى آن‌ها با مردم مسلمان ايران مى‌شد...؛
ج)- در چنين فضايى بود كه شيعيان اثناعشرى با هدف رسيدن به وضع ايدئال سياسى و مدنى، تلاش‌هاى مستمرى را آغاز كردند... شيعيان دوازده‌امامى در مقابل مذهب غالب خلافت؛ يعنى تسنن، راه پيچيده‌ترى براى اثبات حقانيت اعتقادى خود پيش رو داشتند و مى‌كوشيدند تا با اثبات آن وارد مسائل سياسى شده و حقانيت سياسى نيز كسب نمايند؛
د)- عملكرد شيعيان زيدى و اسماعيلى، آيينه عبرت خوبى براى عملكرد سياسى آن‌ها بود؛
ه)- زيديان كه در طول تاريخ سياسى خود، با توسل به شمشير توانسته بودند حكومت‌هايى را در قسمتى از شمال ايران ايجاد كنند، در گذر تاريخ، يا به دست شمشيربه‌دستان قدرتمندتر، از بين رفتند و يا با پذيرفتن تغيير و اصلاح در اعتقادات خود، به شيعيان دوازده امامى پيوستند؛
و)- شيعيان اسماعيلى نزارى در ايران، براى رسيدن به مقصود، دست به اعمالى زدند كه نتيجه آن به وجود آمدن فضاى رعب و وحشت و رنجش مردم از آنان بود و به همين دليل، نتوانستند الگوى مناسبى براى رشد و بارورى تشيع در ميان توده مردم و طبقه حاكم ارائه دهند...؛
ز)- تلاش شيعيان در ابتداى راه، بيشتر در بعد فرهنگى صورت مى‌گرفت و «تقيّه» عامل مهمى در پيشبرد هدف بود. اين حركت، هرچند به‌كندى پيش مى‌رفت، اما متوقف نمى‌شد؛
ح)- شيعيان اثناعشرى با هدف رسيدن به حكومت ايدئال اسلامى، در مسير تاريخ پيش رفتند و انتظار ظهور مهدى(ع) و آماده نمودن مقدمات ظهور ايشان، انگيزه تمام حركت‌ها، قيام‌ها و تلاش‌ها بود (ر. ك.: متن كتاب، ص 7 - 9).
2. نويسنده، در مورد كتابش توضيح داده است كه:
الف)- هدف از پژوهش حاضر، يافتن عوامل متعدد پيشرفت معنوى و فيزيكى شيعيان اثناعشرى در ايران و نشان دادن فعاليت‌هاى آن‌ها در ابعاد مختلف فرهنگى و سياسى و چگونگى عبور از فراز و نشيب‌هاى سياسى و لايه‌هاى به‌هم‌تنيده استبداد فكرى و ديكتاتورى سياسى حاكم بر جامعه ايران است؛
ب)- پژوهش بر مبناى منابع تاريخى معتبر و دست اول هر دوره تاريخى صورت گرفته و هدف اصلى، تحليل فعاليت‌هاى سياسى شيعيان اثناعشرى بوده است...؛
ج)- در مورد قلمرو جغرافيايى تحقيق، اشاره به اين نكته ضرورى است كه شيعيان، قبل از دوره صفويه، مراكز مقاومت پراكنده‌اى داشتند كه تعيين محل جغرافيايى دقيق آن مشكل است. در اين پژوهش، تلاش شده است مراكز مقاومت و فعاليت شيعيان اثناعشرى در محدوده قلمروى كه «ايران» ناميده شود، بررسى گردد. البته قابل ذكر است كه در دو قرن اول هجرى، اين محدوده جغرافيايى قدرى گسترش يافته و ارتباط خلافت و شيعيان را در بعد وسيع‌ترى شامل شده است كه در دوره بنى اميه و بنى عباس تا زمان مأمون مورد نظر قرار گرفته است... (ر. ك.: همان، ص 9 - 10).
3. نويسنده سرانجام چنين نتيجه گرفته است:
الف)- بررسى فعاليت سياسى شيعيان اثناعشرى در ايران، نشان مى‌دهد كه در طول تاريخ، گسترش تشيع در ايران به سه عامل مردم، علما و طبقه حاكم در جامعه بستگى داشته است؛
ب)- مردم با رهنمودهايى كه از طرف ائمه و علماى شيعه مطرح مى‌شد و با گرايشى كه نسبت به مذهب تشيع در مبارزه با طبقه حاكمه و حكام ظالم داشتند، به شيوه‌هاى مختلف، كه به وضع سياسى جامعه نيز بستگى داشت، گاه در سكوت و تقيه مى‌زيستند و گاه در مبارزاتى كه عليه حكومت‌ها از جانب يك فرد يا گروهى فكرى يا اجتماعى شكل مى‌گرفت، شركت مى‌كردند و تشيع خود را حفظ و جارى ساخته و در گذر تاريخ، آن را از فراز و نشيب‌هاى سياسى عبور مى‌دادند؛
ج)- علما نيز در دوره‌هايى از تاريخ، كه اختناق فكرى و سياسى حاكم بود، با تقيه به حمايت از پيروان شيعه مى‌پرداختند و زمانى كه فضايى باز براى ابراز عقيده يا فردى مستعد براى تبليغ مى‌يافتند، فعاليت خود را آشكار مى‌ساختند. علما نقش مؤثرى در جريان گسترش تشيع داشتند. آن‌ها هم به لحاظ فرهنگى و هم به لحاظ صدور فتواهاى سياسى مؤثر و منطبق با شرايط جامعه و گاه با نفوذ در ميان درباريان و حتى در صورت امكان نفوذ در شخص سلطان، به گسترش تشيع و حقانيت آن يارى مى‌رساندند...؛
د)- عملكرد سه بخش ذكرشده، در طول تاريخ ايران با هم تداخل داشته و از يكديگر متأثر گشته است؛ به‌طورى كه حركت و فعاليت شيعيان با ورود خبرگان سياسى شيعه به دستگاه‌هاى طبقه حاكم، آن هم با فتواى علماى شيعه معنا مى‌يافته است. علماى شيعه براى كم كردن فشارهاى سياسى بر شيعيان، فتواى «عمل با سلطان» را صادر كردند و طبقه حاكم نيز با پيشرفت فعاليت‌هاى سياسى شيعيان و افزايش تعداد آنان، رفتار خود با شيعيان را تعديل كردند و به اين ترتيب، زمينه‌هاى پيشرفت تشيع فراهم‌تر گرديد (ر. ك.: همان، ص 349 - 359).
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در آغاز و فهرست منابع و نمايه اعلام در پايان كتاب ذكر شده است. در پايان هر فصل، پى‌نوشت‌هايى مشتمل بر آدرس آيات، منابع روايات، منابع ساير مطالب منقول در آن فصل و گاه توضيح در باره پاره‌اى از واژه‌ها، گنجانده شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.
پیوندها