البحوث الرجالیة فی کتاب مجمع الفائدة و البرهان

البحوث الرجالیة فی کتاب مجمع الفائدة و البرهان

مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، که به نام مجمع الفائدة و البرهان نیز معروف است، از آثار مقدس اردبیلی (متوفای 993ق) است. مؤلف در این کتاب به شیوه‌ای نوین - در زمان خود - به بیشتر ابواب فقهی ورود کرده و با استفاده از شرح استدلالی محکم و برگرفته از قرآن، سنت، عقل و اجماع، نظرات فقهی خود را بیان کرده است .

زبدة البيان في أحكام القرآن نیز از آثار مقدس اردبیلی است که مؤلف در آن به تفسیر فقهی و طرح بیش از چهارصد آیه درباره مسائل و موضوعات فقهی پرداخته است و از کتاب طهارة آغاز و به کتاب قضاء ختم نموده است.

در این دو کتاب، مسائل مختلفی از جمله اصول، کلام، اخلاق، رجال، تاریخ و... به چشم می‌خورد؛ لذا سه تن از مؤلفین معاصر به گردآوری نظرات مقدس اردبیلی در سه موضوع رجال، کلام و اصول پرداخته‌اند.

ماجد غرباوی، با رجوع به کتاب «مجمع الفائدة و البرهان»، نظرات رجالی مقدس اردبیلی، شیخ ابراهیم انصاری زنجانی، مباحث کلامی وی را از دو کتاب «مجمع الفائدة» و «زبدة البيان» و سید جواد شیخ‌الاسلامی، مباحث اصولی او را از این دو کتاب استخراج کرده‌اند.

این سه مؤلف، کتاب‌های خود را به‌صورت مجزا به کنگره مقدس اردبیلی عرضه کرده و کنگره مقدس اردبیلی آنها در در یک جلد منتشر نموده است.

البحوث الرجالية في كتاب مجمع الفائدة و البرهان

معرفی اجمالی

البحوث الرجالية في كتاب مجمع الفائدة و البرهان، اثر نویسنده معاصر، ماجد غرباوی، به زبان عربی در موضوع رجال است.

ماجد غرباوی، با رجوع به کتاب «مجمع الفائدة و البرهان»، نظرات رجالی مقدس اردبیلی را که برگفته از نظرات علامه حلی است ، اخذ کرده و در این کتاب گردآوری کرده است.

ساختار

کتاب از یک مقدمه و سه بخش تشکیل شده است. بخش اول به روات حدیث به ترتیب حروف الفبا اختصاص یافته است.

بخش دوم به طرق و اسانید اشاره دارد. این بخش نیز به ترتیب حروف الفبا چیده شده است.

بخش سوم کتاب با نام مبانی و فوائد در پنج قسمت (تمییز مشترکات، کتب، مراسیل ابن ابی‌عمیر، مکاتبه و مبانی) تنظیم شده است.

گزارش محتوا

بخش اول

مؤلف، در این بخش، الفاظ جرح و تعدیلی را که درباره هر راوی در کتاب مقدس اردبیلی آمده، دقیقا ذکر ‌کرده است.

مقدس اردبیلی، درباره «الحسن بن موسی الخشاب»، مطابق آنچه مؤلف گردآوری کرده، فرموده است: علما درباره ایشان گفته‌اند که او از چهره‌های برجسته علمای شیعه و کثیر العلم می‌باشد. او ممدوح است درحالی‌که تصریح به توثیقش نشده است. اینکه تصریح به توثیق ایشان نشده است، به وثاقت او آسیبی وارد نمی‌سازد .

مؤلف در مواردی که نام و یا کنیه یک راوی را ذکر می‌کند و این راوی دارای نام و یا کنیه مشهورتری باشد، به آن ارجاع می¬دهد؛ مثلا ابواسامه را به زید الشحام و ابوخدیجه را به سالم بن مکرم ارجاع می‌دهد .

ایشان راویانی چون ابوبصیر را که مشترک بین چند نفرند، به نامشان ارجاع می‌دهد .

«ابان بن تغلب»، اولین عنوانی است که نویسنده در بخش اول کتابش به آن اشاره می‌کند. ایشان در ذیل این عنوان آورده است: در بیشتر موارد، مصنف (مقدس اردبیلی)، به وثاقت این راوی تصریح نموده است .

سپس به عنوان «ابان بن عثمان» رسیده است. ایشان در ابتدا نظر کشی را درباره مذهب ابان – ناووسی بودن وی - بازگو می‌کند و در ادامه می‌نویسد: مقدس اردبیلی ‌گفته است: «در کتاب کشی که در نزد من موجود است، گفته شده وی قادسی بوده؛ یعنی از اهالی قادسیه؛ ولی گویا این تصحیف است». سپس درباره وثاقت او مطالبی را از مصنف نقل می‌کند .

آخرین عنوانی که مؤلف در بخش اول، به ذکر آن می‌پردازد، «یونس بن یعقوب» است که به نظر مصنف ثقه می‌باشد. این عنوان به شماره 374 شماره‌گذاری شده است .

بخش دوم

مؤلف در این بخش، به ذکر بیش از 200 سند که طرق و اسناد شیخ صدوق در «من لا يحضره الفقيه» و شیخ طوسی در «تهذيب الأحكام» و «الاستبصار» است، اشاره می‌کند .

در آغاز این بخش، سه طریق را که به ابراهیم بن میمون ختم می‌شود، ذکر کرده، سپس درباره صحت و ضعف هرکدام از این طرق و اسناد مطالبی را بازگو می‌‌کند .

این بخش نیز همانند بخش قبل با «یونس بن یعقوب» ختم می‌شود. مقدس اردبیلی درباره وی گفته است: من به خیریت او معتقدم .

مؤلف در این بخش، 214 سند و طریق را ذکر می‌کند.

بخش سوم

این بخش، به مبانی و فوائد اختصاص یافته است.

مؤلف در این بخش، آرای رجالی مقدس اردبیلی در کتاب «مجمع الفائدة و البرهان» را آورده است. چنان‌که گذشت این بخش، دارای 5 مبحث است:

در مبحث مشترکات این بخش، وجه تمییز راویانی که دارای نام و یا کنیه مشترکند، بیان شده است؛ مثلا درباره ابوبصیر آمده است: ابوبصیر مطلق همان لیث بن بختری است. اگر شعیب بن یعقوب از ابوبصیر روایتی نقل کند آن ابوبصیر، یحیی بن قاسم است و ابوبصیر بطائنی همان یحیی بن قاسم است .

مبحث بعدی این بخش، به کتب رجالی‌ای اختصاص دارد که مقدس اردبیلی در کتابش آورده است. مقدس اردبیلی نام سه کتاب ابن غضائری، ابن داود و نجاشی را در کتاب فقهی‌اش ذکر کرده است.

از دیگر مباحث این بخش، مطالبی است پیرامون مراسیل ابن ابی‌عمیر و مکاتبات امام با اصحاب خویش و ارزش این دو از حیث صحت و ضعف.

مطلب پایانی این بخش پیرامون برخی از مبانی رجالی است؛ همچون: «روایت موثق و حسن قابلیت معارضه با روایت صحیح ندارند» و «عمل اصحاب به یک روایت، جابر ضعف سند است».

وضعیت کتاب

پاورقی‌های کتاب به مستندسازی مطالب آن اختصاص یافته است.

فهرست محتویات در پایان این بخش از کتاب آمده است.

المباحث الكلاميه في مجمع الفائدة و زبدة البيان

معرفی اجمالی

المباحث الكلامية في مجمع الفائدة و زبدة البيان، تألیف شیخ ابراهیم انصاری زنجانی است. مؤلف، مباحث کلامی برگفته از دو کتاب مقدس اردبیلی به نام‌های «مجمع الفائدة و البرهان» و «زبدة البيان في أحكام القرآن» را استخراج و در این کتاب گردآوری کرده است.

ساختار

مباحث این کتاب در شش بخش به نام‌های اثبات خداوند و صفات او، عدل، نبوت، معاد، امامت و ایمان و کفر گردآوری شده است.

مؤلف در ابتدای هر بخش به‌منظور درک بهتر مطالب آن، مقدمه‌ای را ذکر کرده است .

گزارش محتوا

کتاب با مقدمه‌ای از مؤلف آغاز شده است. در این مقدمه آمده است:

رجوع به علمای هیئت و تقلید از آنها - به دلیل تشتت نظرات آنها، عدم دستیابی به علم (یقین) در آن زمان و نیز چون مأخذ این علوم، علمای مسلمان و یا اهل کتاب نبودند، پس به گفتار آنها اعتمادی نیست - صحیح نیست .

ایشان در معارضه بین فقها و متکلمین با فلاسفه و عرفا، نظر فقها و متکلمین را برگزیده و همچنین در موضع‌گیری پیرامون آرای فلکی جدید، برتری فقها و متکلمین مسلمان بر علمای مسیحی را مطرح نموده است .

اثبات خدواند متعال و صفات او

ایشان در مبحث اول کتابش به اثبات خداوند متعال و صفات ثبوتیه و سلبیه، به‌جز عدل پرداخته است. این بخش از کتاب را به سه قسمت اثبات صانع که نفی آن باعث کفر می‌شود، توحید در خلق و تدبیر، توحید در عبادت و تشریع تقسیم نموده است .

وی درباره اقسام کفر می‌گوید: کفر بر چهار قسم است: الف)- کفر صریح: این در صورتی است که کسی علنی اعلام کند که من منکر دین اسلام هستم؛ ب)- کفر باطنی یا نفاق؛ ج)- ادعای اعتقاد به دین اسلام با درآمیختن آن با مذهب انحرافی؛ د)- اعتقاد به اسلام با انکار برخی از ضروریات آن.

ایشان می‌‌گوید: مقدس اردبیلی با توجه به آیه شریفه «إنما المشركون نجس فلا يقربوا المسجد الحرام بعد عامهم هذا»، کفر صریح را در کسانی می‌داند که انکار دین اسلام را آشکارا اعلام کنند.

عدل

عدل دومین مبحث از مباحث کتاب است. مؤلف در این مبحث می‌گوید: عدل دومین اصل از اصول دین از دیدگاه شیعه است که مشتمل بر مسائل بسیاری است، ولی مقدس اردبیلی در کتابش فقط به چهار مسئله تکلیف به ترک، حسن و قبح عقلی، توبه و حکم ولد الزنا اشاره کرده است .

نبوت

سومین مبحث کتاب، بحث نبوت است.

مؤلف در این بحث می‌گوید: شیعه برخلاف اهل سنت بر عدم سهو نبی در امور دینی، تکالیف شرعی (در امور تبلیغی و غیر تبلیغی) متفقند. در این میان اقوال کسانی مانند شیخ صدوق که سهو نبی را پذیرفته‌اند از اقوال شاذ بشمار می‌رود.

ظاهر عبارت طبرسی در «مجمع البيان» این است که وی معتقد است: «اسهاء و انساء از طرف خداوند نسبت به پیامبر واقع شده»، ولی مقدس اردبیلی این را نپذیرفته و آیه شریفه‌ای را که در این مورد آمده، از قبیل «إياك أعني و اسمعي يا جارة» دانسته که هرچند خطابش به پیامبر است، ولی مراد غیر پیامبر می‌باشد.

معاد

چهارمین بحث کتاب درباره معاد است. این اصل را تمام مسلمین قبول دارند و اصلی از اصول دین می‌دانند.

احباط و خلقت بهشت و جهنم از مباحث این بخش از کتاب است.

امامت

پنجمین مبحث کتاب به امامت اختصاص یافته است.

آیاتی که دلالت بر امامت می‌کنند و دلیل عصمت امام، مناقشه بین مقدس اردبیلی و صاحب کشاف، غیبت امام و... از مباحث این بخش از کتاب می‌باشد. .

ایمان و کفر

ایمان و کفر مبحث پایانی این کتاب می‌باشد. مؤلف می‌گوید: مقدس اردبیلی به ده مسئله از مسائل ایمان و کفر اشاره کرده است؛ از جمله: ایمان به غیب، عمل خارج از ایمان ، اثر معصیت بر ایمان، ایمان مرتکبین گناه کبیره و...</ref>.رک: همان، ص394 تا 400</ref>.

وضعیت کتاب

در این بخش از کتاب ارجاعات آن درون‌متنی است.

فهرست محتویات در پایان این بخش از کتاب آمده است.

البحوث الأصولية في مجمع الفائدة و الزبدة

معرفی اجمالی

البحوث الأصوليه في مجمع الفائدة و الزبدة، اثر سید جواد شیخ‌الاسلامی است که به مناسبت کنگره مقدس اردبیلی به نگارش درآمده است .

ساختار

جناب آقای شیخ‌الاسلامی در این کتاب، مسائل و مباحث اصولی‌ای را که در دو کتاب مقدس اردبیلی؛ یعنی «مجمع الفائدة و البرهان» و «زبدة البيان في أحكام القرآن» آمده است، عینا و بدون هیچ‌گونه تصرف و توضیحی در ذیل عناوین مناسبی آورده و در پایان هر بند یا جمله، منبع آن را متذکر شده است.

گزارش محتوا

مباحث این کتاب با حقیقت و مجاز آغاز شده و با تقیه و اجتهاد ختم شده است.

یکی از مباحثی که در علم اصول مطرح است این است که آیا نهی در عبادات و معاملات باعث فساد آن می‌شود یا خیر؟ جناب آقای شیخ‌الاسلامی با رجوع به بحث تیمم و غسل در کتاب «مجمع الفائدة و البرهان»، نظر مقدس اردبیلی را از بین جملات ایشان استخراج کرده و می‌گوید: اگر تیمم و غسل منهی باشد، نهی باعث بطلان آن می‌شود؛ زیرا نهی در عبادت باعث فساد آن می‌گردد<ref>ر.ک: همان، ص448.

وضعیت کتاب

کتاب، فاقد پاورقی و فهارس می‌باشد.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.