فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة

فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، مجموعه‌ای است از سه کتاب، از سه مؤلف، پیرامون فضیلت اعتزال و اصول مذهب معتزله و معرفی طبقات آنان، که توسط فؤاد سید (متولد 1949م)، تحقیق و منتشر شده است.

فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة
پدیدآوران	کعبی، عبدالله بن احمد (نويسنده) قاضی عبدالجبار بن احمد (نویسنده) جشمی، محسن بن محمد (نویسنده) سید، فواد (محقق) سید، ایمن فواد (سایر)
ناشر	المعهد الألماني للابحاث الشرقية
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1439ق - 2017م
چاپ	1
شابک	‎978-3-87997-705-5
موضوع	معتزله - سرگذشت‌نامه - معتزله - عقاید
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	201/2 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اثر حاضر، کتابی است که در آن، به موضوع فضیلت مذهب معتزله و اصول پنج‌گانه آن و شرح حال اعلام معتزله‌ای که در پنج قرن نخستین اسلام، می‌زیسته‌اند، درحالی‌که به دوازده طبقه تقسیم شده‌اند، پرداخته شده و برای نخستین بار، به قلم سه تن از مشایخ بزرگ معتزله، به دست ما رسیده است.

کتاب نخست، باب «ذكر المعتزلة» از «کتاب المقالات» ابوالقاسم عبدالله بن احمد کعبی بلخی (متوفای 319ق) است. بلخی در این کتاب، صرفا به ثبت مقالات مربوط به فرقه‌های مختلف اسلامی پرداخته و متعرض فرق سایر ادیان و ملحدین، نشده است. وی تألیف این کتاب را از حدود سال 290ق، آغاز نموده و در نگارش آن، مخصوصا به آنچه شیخ وی، ابوالحسین عبدالرحیم محمد بن عثمان خیاط، نوشته اعتماد کرده است.

این کتاب، به دلیل ویژگی‌ها و اهمیت آن، مورد استقبال علمای بسیاری قرار گرفته و آن را، به‌عنوان یکی از مصادر و منابع اصلی نگارش آثار خود، انتخاب کرده‌اند که از جمله ایشان، می‌توان از: ابن متویه در «تذكرة في أحكام الجواهر و الأعراض»، ملاحمی در «المعتمد في أصول الدين»، عبدالقاهر بغدادی در «الفرق بين الفرق» و «الملل و النحل»، اسفراینی در «التبصير في الدين»، نسفی در «تبصرة الأدلة»، ابن جوزی در «المنتظم» و... نام برد.

بلخی در این کتاب، ابتدا به معرفی و توضیح اصول پنج‌گانه مذهب معتزلی (توحید، عدل، وعید، منزلة بین المنزلتین، امر به معروف و نهی از منکر) پرداخته و سپس، برخی از بزرگان این مذهب و آثارشان را معرفی کرده است؛ از جمله: واصل بن عطا، عمرو بن عبید و ابوهذیل محمد بن هذیل علاف.

کتاب دوم، «فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة و مباينتهم لسائر المخالفين»، از مهم‌ترین آثار قاضی عبدالجبار بن احمد (359- 415ق) می‌باشد که در آن، به اصول مذهب معتزله و معرفی تاریخ و رجال آن پرداخته و همچنین، فرقه‌های مختلف اسلامی و تفاوت‌های میان آنها را در آن ذکر کرده است. وی این کتاب را قبل از سال 407ق/1017م، یعنی تاریخ وفات امیر سید ملک عادل خوارزم، املا و آن را به او، اهدا کرده است و بدین سبب، این کتاب، آخرین اثر و یا جزو آخرین آثار وی محسوب می‌شود.

خلیل بن ایبک صفدی، اهمیت این کتاب را چنین بیان نموده است: «هرکس کتاب طبقات معتزله قاضی عبدالجبار را مطالعه نماید، به تعداد و تشکیلات آنان (معتزلیان) آگاهی خواهد یافت» .

مطالب این کتاب، بر سه رکن اصلی، بنا نهاده شده است:

1. فضیلت مذهب معتزله: نویسنده در این بخش، به معرفی اسامی و القاب معتزلیان پرداخته و از فضیلت اعتزال و سند معتزله سخن گفته است. وی در این بخش، به نقد سخن کسانی که معتزله را قدریه دانسته‌اند، نیز پرداخته است.
2. طبقات رجال معتزله: وی در این بخش، اعلام معتزله را به ده طبقه تقسیم کرده و به معرفی آنها پرداخته که تا زمان او، بی‌سابقه بوده است.
3. شکل گرفتن اختلافات میان مسلمانان.

نویسنده، مطالب کتاب را با ادله فضیلت مذهب معتزله آغاز نموده و سپس، به موضوعاتی همچون ترتیب علمای متکلمین، مدح اعتزال، ذم قدریه، قضا و قدر و... پرداخته و در آخر، طبقات ده‌گانه معتزله را معرفی نموده است.

کتاب سوم، طبقه یازدهم و دوازدهم از کتاب «شرح عيون المسائل» حاکم جشمى، ابوسعد محسن بن محمد بن کرامه جشمی بیهقی (413-494ق) می‌باشد. این کتاب، جزو مهم‌ترین آثار جشمی بوده که مطالب آن، در هفت قسم، در موضوعات زیر تنظیم شده است:

1. ذکر فرقه‌های خارج از اسلام؛
2. فرقه‌های اهل قبله؛
3. ذکر معتزله و رجال و اخبار و اعتقادات اجماعی و فرقه‌های آنان؛
4. توحید؛
5. تعدیل و تجویر؛
6. نبوات؛
7. ادله شرع.

جشمی در نگارش این کتاب، بر کتب قاضی عبدالجبار اعتماد کرده است؛ به‌ویژه در قسم سوم آن که به رجال معتزله مربوط می‌شود، بر کتاب «فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة» وی، اعتمادی کامل نموده است.

از جمله افراد معرفی‌شده در این کتاب، می‌توان از قاضی عبدالجبار همدانی، ابوعبدالله محمد بن داعی و ابوالعباس احمد بن ابراهیم حسینی نام برد.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.