نزاری قهستانی، سعدالدین بن شمسالدین
حکیم نزاری (۶۴۵-۷۲۰ یا ۷۲۱ ق)، با نام کامل سعدالدین بن شمسالدین بن محمد نزاری قهستانی بیرجندی، از شاعران و صوفیان نامدار فارسیزبان نیمهٔ دوم سدهٔ هفتم و آغاز سدهٔ هشتم هجری قمری است. وی در ابتدا پیرو مذهب اسماعیلیه بود، اما در سنین کهولت به تشیع دوازده امامی و طریقت تصوف روی آورد. نزاری علاوه بر دیوان قصاید و غزلیات، آثاری همچون «سفرنامه»، «ادبنامه»، «دستورنامه»، «ازهر و مزهر» و «مناظرهٔ روز و شب» را از خود به یادگار گذاشته است. برخی پژوهشگران، از جمله جامی، تأثیرپذیری حافظ شیرازی از اشعار نزاری را محتمل دانستهاند.
| حکیم نزاری | |
|---|---|
 تصویر آرامگاه حکیم نزاری آبان ۱۳۹۶ | |
| نام کامل | سعدالدین بن شمسالدین بن محمد نزاری قهستانی بیرجندی |
| نامهای دیگر | نزاری قهستانی، نزاری بیرجندی |
| لقب | حکیم |
| تخلص | نزاری |
| نام پدر | شمسالدین بن میر محمد |
| ولادت | ۶۴۵ قمری |
| محل تولد | روستای فوداج، بیرجند، ایران |
| محل زندگی | بیرجند، قائن، قهستان |
| رحلت | ۷۲۰ یا ۷۲۱ قمری |
| مدفن | بیرجند، خیابان حکیم نزاری |
| فرزندان | تاجالدین محمد، نصرت، شهنشاه |
| دین | اسلام |
| مذهب | اسماعیلیه (ابتدا)، شیعه دوازده امامی (انتها) |
| پیشه | شاعر، صوفی، کارگزار دیوانی |
| اطلاعات علمی | |
| معاصرین | سعدی شیرازی |
| برخی آثار | |
ولادت
سعدالدین بن شمسالدین بن محمد نزاری قهستانی بیرجندی[۱] در سال ۶۴۵ هجری قمری در روستای «فوداج» از توابع بیرجند، در منطقهای به نام قهستان، در یک خانوادهٔ اسماعیلیمذهب چشم به جهان گشود.[۲] دوران کودکی او همزمان با نابسامانیهای ناشی از حملهٔ هلاکوخان مغول و سرکوب اسماعیلیان سپری شد.[۳] پدرش، شمسالدین بن میر محمد، که خود فردی باسواد بود، نقش مهمی در تربیت و شکلگیری جهانبینی اولیهٔ او داشت و او را به «اثبات امامت اهلالبیت» معتقد کرد.
تحصیلات
نزاری تحصیلات مقدماتی خود را در زادگاهش بیرجند و نیز در شهر قائن گذراند.[۴] وی سپس به مطالعهٔ ادبیات، فلسفه و علوم متداول زمانه در منطقهٔ قهستان پرداخت و تنها به دروس رسمی مکتب و مدرسه بسنده نکرد. او با اشعار شاعرانی چون فردوسی، خیام، نظامی گنجوی، سنایی، عطار نیشابوری و دیگران آشنایی کامل داشت و از آنان در آثار خود تأثیر پذیرفت. اگرچه روشهای تعلیم در مدارس با عقاید اسماعیلی وی سازگار نبود، اما او دانش خود را در ادبیات و فلسفه گسترش داد. در مورد مذهب نزاری اختلاف نظر است ولی چیزی که به نظر میرسد این است که او پیرو دین اسماعیلی بوده ولی در اواخر عمرش به شیعه دوازده امامی گرایش پیدا کردهاست.[۵]
فعالیتها
نزاری از جوانی به خدمات دیوانی (کار دولتی) روی آورد و در دستگاه حکام محلی مانند شمسالدین کرت در هرات و سپس شمسالدین علیشاه مشغول به کار شد. در سال ۶۷۸ قمری، به همراه خواجه تاجالدین عمید، مأمور حکومتی مغول، سفری دو ساله را به آذربایجان، اران، گرجستان، ارمنستان و باکو آغاز کرد و مشاهدات خود را در منظومهٔ «سفرنامه» به نظم کشید. وی در طی این سفرها با شخصیتهای بزرگی همچون شمسالدین محمد صاحبدیوان جوینی ملاقات کرد. پس از بازگشت به قهستان، به خدمت امرای خاندان کرت درآمد[۶]، اما به دلیل حسادت معاندان، معزول و اموالش مصادره شد.[۷] سالهای پایانی عمرش را در انزوا و به شغل کشاورزی گذراند. نزاری با شاعر بزرگی چون سعدی شیرازی معاصر بود و در برخی منابع به دیدارهای این دو اشاره شده است.[۸]
وفات
حکیم نزاری سرانجام در سال ۷۲۰ یا ۷۲۱ هجری قمری در شهر بیرجند درگذشت و در قبرستان قدیمی این شهر به خاک سپرده شد.[۹] متأسفانه در دهههای اخیر، قبرستان مذکور تخریب و به جای آن پارکی ساخته شد. در نهایت، بنای یادبودی برای وی در گوشهای از این پارک (که اکنون به آرامگاه تبدیل شده) احداث گردید. آرامگاه کنونی او در خیابان حکیم نزاری بیرجند واقع است و در تاریخ ۲۴ خرداد ۱۳۹۶ شمسی به شمارهٔ ۳۰۱۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آثار
- دیوان اشعار: مشتمل بر قصاید، غزلیات، مقطعات، رباعیات و ترکیببندها
- سفرنامه: منظومهای در شرح سفر دو سالهٔ او به ماوراء قفقاز (۶۷۸-۶۷۹ ق)
- ادبنامه: منظومهای در بحر متقارب دربارهٔ آداب درباریان و رفتار با شاه
- مناظرهٔ روز و شب: مثنوی کوتاهی در ۵۵۰ بیت
- ازهر و مزهر: بلندترین مثنوی او با حدود ده هزار بیت، در قالب حماسی
- دستورنامه: مشهورترین مثنوی نزاری، پندنامهای در ۵۷۶ بیت
- نامههای منظوم و رباعیات: شامل نامههای خطاب به شخصیتهای معاصر و رباعیات
پانويس
- ↑ ر.ک: صفا،ذبیحالله، ص731
- ↑ ر.ک: خانلری، ناتل، یوسفی هروی، ص34
- ↑ ر.ک: صفا،ذبیحالله، ص737
- ↑ ر.ک: خانلری، ناتل، یوسفی هروی، ص34
- ↑ ر.ک: حکیم نزاری قهستانی،دانشگاه بیرجند، ۰۹ مهر ۱۴۰۱
- ↑ ر.ک: صفا،ذبیحالله، ص734
- ↑ ر.ک: خانلری، ناتل، یوسفی هروی، ص34
- ↑ ر.ک: خانلری، ناتل، یوسفی هروی، ص34
- ↑ ر.ک: صفا،ذبیحالله، ص739
منابع مقاله
- خانلری، ناتل، یوسفی هروی، اثرآفرینان: زندگینامه نامآوران فرهنگی ایران، زیر نظر دکتر محمدرضا نصیری، ج6، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، چاپ دوم، 1384
- صفا، ذبیحاللّه، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج3، تهران، انتشارات فردوس، چاپ دوازدهم، 1378.
- دانشگاه بیرجند
- نزاری قهستانی. دیوان حکیم نزاری قهستانی. به تصحیح مظاهر مصفا، تهران: انتشارات علمی و نشر صدوق، ۱۳۷۱-۱۳۷۳.
- پورجوادی، نصرالله. مقدمهٔ مثنوی روز و شب. تهران: نشر نی، ۱۳۸۵.
- رفیعی، محمود. مقدمهٔ ادبنامه. تهران: انتشارات هیرمند، ۱۳۹۲.