كشف الرموز في شرح المختصر النافع

كشف الرموز في شرح المختصر النافع تألیف زين‌الدين ابوعلى حسن بن زبيب‌الدين ابوطالب يوسفى معروف به فاضل آبى يا آوى، (ابن زبيب تا سال 672 زنده بوده است).

کشف الرموز في شرح المختصر النافع
پدیدآوران	یزدی، حسین (محقق) آبی، حسن بن ابیطالب (نویسنده) اشتهاردی، علی پناه (محقق)
عنوان‌های دیگر	المختصر النافع. شرح شرح المختصر النافع
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1408 ق
چاپ	1
موضوع	فقه جعفری - قرن 7ق. حلی، جعفر بن حسن، 602 - 676ق. مختصر النافع فی فقه الامامیه - نقد و تفسیر
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏182‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ ‎‏م‎‏3022‎‏ ‎‏1367
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اهميت كتاب

كتاب كشف الرموز اولين شرح «النافع في مختصر الشرايع» معروف به «مختصر النافع» مى‌باشد كه در زمان زندگانى محقق حلى (م 676 ق) نگاشته شده است. اين كتاب باصطلاح شرح بالقول (قوله...أقول) مى‌باشد و در حالى كه به صورت مختصر و موجز تدوين شده است داراى تنبيهات مفيد و فوائد زيادى مى‌باشد.

همان‌طور كه از نام كتاب معلوم است مؤلف در مقام بيان و كشف رموز و اسرار كتاب النافع يعنى مختصر الشرايع بوده است.

علت نگارش

مؤلف در مقدمۀ كتاب علت نگارش كتاب را تقاضاى گروهى از برادران دينيش دانسته كه خواسته‌اند رمزهاى كتاب مختصر را توضيح دهد زيرا مختصر النافع به صورت اشاره در مقام بيان اقوال اصحاب و فتاوى و اخبار و احاديث آنان و يا اصول مسلم و اطلاقات مشهور برآمده است كه براى افراد مبتدى اطلاع از آنان و براى متخصصين در فقه نيز اطلاع تفصيلى و دائمى از آنان دشوار است زيرا نياز به ممارست در مطالعۀ كتاب‌هاى فقهى و تكرار در رجوع به نظريات آنان دارد.

تأليف و انتشار

در آخر نسخه‌اى كه به خط علامۀ مجلسى تأييد شده است، تاريخ پايان يافتن كتاب سال 672ق ذكر شده است و در الذريعۀ اين گونه آمده است: فرغ منه في شعبان 672 ق.

همين‌طور در كتاب تنقيح المقال از علامه بحر العلوم طباطبايى، سيد محمد مهدى (م 1212 ق) نقل شده كه تأليف كشف الرموز قبل از تأليف كتاب مختلف علامه بوده است.،

با توجه به اين كه محقق حلى در سال 676ق وفات يافته است در كتاب از او تعبير به «دام ظله» شده است كه نشانگر نگارش كتاب در زمان زندگانى او مى‌باشد.

كتاب موجود بوسيلۀ مؤسسۀ نشر اسلامى جامعۀ مدرسين در قم انتشار يافته است. جلد اول آن در سال 1408ق و جلد دوم آن در سال 1410ق چاپ شده است.

كار تحقيق آن توسط حاج شيخ على پناه اشتهاردى و حاج آقا حسين يزدى صورت گرفته است.

تقسيم بندى مطالب

تقسيم‌بندى مطالب كتاب كشف الرموز نظير مختصر النافع در مباحث چهارگانه عبادات، عقود، ايقاعات و احكام مى‌باشد.

بطور كلى جلد اول شامل مباحث عبادات و قسمتى از عقود تا آخر كتاب ضمان مى‌باشد و جلد دوم شامل مباحث صلح تا آخر عقود مى‌باشد و همين‌طور ايقاعات و احكام را نيز در بردارد.

جلد اول شامل مباحث طهارت (اقسام آب‌ها، وضوء، غسل، نجاسات)، كتاب صلاة (اوقات نمازها، قبله، مكان نمازگزار، افعال نماز، مبطلات نماز، نماز جمعه، نماز عيد فطر و قربان، نماز ميت، احكام خلل در نماز، نماز قضاء، نماز مسافر)، كتاب زكات، كتاب خمس، كتاب صوم، كتاب اعتكاف، كتاب حج و كتاب جهاد تا صفحۀ 434 مى‌باشد و مباحث عقود در جلد اول شامل كتاب تجارت، كتاب رهن، كتاب حجر و كتاب ضمان مى‌باشد.

در جلد دوم بقيۀ مباحث عقود شامل كتاب‌هاى صلح، شركت، مضاربه، مزارعه و مساقات، وديعه و عاريه، اجاره، وكالت، (وقوف و صدقات و هبات)، كتاب سبق و رمايه، وصايا، نكاح تا صفحۀ 204 مى‌باشد.

و اما مباحث ايقاعات شامل كتاب‌هاى طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ايلاء، لعان، عتق، (تدبير و مكاتبه و استيلاء)، اقرار، أيمان، نذر و عهود تا صفحۀ 338 مى‌باشد.

قسمت احكام شامل كتاب‌هاى صيد و ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احياء موات، لقطه، مواريث، قضاء و شهادات، حدود و تعزيرات، قصاص و ديات مى‌باشد.

علل اختلاف در نسخه‌ها

با توجه به اين كه نسخه‌برداران كتاب بر حسب درجات دركشان و سرعت يا كندى در نوشتن فرق دارند بنابراین اگر نسخه‌اى، نزد مؤلف قرائت نشده باشد و يا دقت كافى در نگارش متن مبذول نشده باشد نسخه‌ها داراى اختلاف فراوانى مى‌شوند تا جايى كه گاهى يك جمله در نسخه‌اى ديده نمى‌شود.

بطور كلى علل اختلاف در نسخه‌ها عبارتند از:

سقوط كلمات، اشتباه در نوشتن يك كلمه، اشتباه در بيان سند يا متن حديث، اشتباه در ذكر مأخذ احاديث، كه مثلاًمأخذ حديث اصول كافى ذكر مى‌شود اما كتاب ديگرى مأخذ آن مى‌باشد.

نسخه‌ها

در تصحيح كتاب از 6 نسخه استفاده شده است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.

صحيح‌ترين و بهترين نسخه، نسخه‌اى است كه مربوط به كتابخانۀ مشكاة مى‌باشد و تاريخ نگارش آن مشخص نيست امّا تاريخ تأليف كتاب را 672 ذكر نموده است.

از نسخه‌هاى مهم ديگر نسخه‌اى است كه مربوط به كتابخانۀ مسجد گوهرشاد مى‌باشد و در سال 915ق نوشته شده و متعلّق به سيد بحر العلوم بوده است.

از نسخه‌هاى معتبر ديگر نسخۀ شمارۀ ششم است كه فتوكپى از نسخۀ كامل كتابخانۀ آيت‌اللّه مرعشى نجفى مى‌باشد كه در الذريعة نويسندۀ آن را على بن شمروح و سال نگارش آن را 768ق دانسته و متعلّق به كتابخانۀ حاج شيخ حسين تهرانى بوده است.

البته نسخه‌هاى معتبر ديگرى نيز وجود دارد كه ناقص مى‌باشد مثل نسخۀ كتابخانۀ آيت‌اللّه نجفى مرعشى كه نسخۀ قديمى و صحيحى است ولى از اول كتاب طهارت تا آخر آن مى‌باشد.

از نقاط ضعف كتاب در استفاده از نسخه‌ها اين است كه براى نسخه‌ها رمزى انتخاب نشده است كه به آنها ارجاع داده شود و بنابراین در هنگام استفاده از كتاب آدرس نسخه‌هاى مورد استفاده مشخص نشده است و رمزى براى آن تعيين نشده است.

از نقاط مثبت كتاب موجود اين كه صرفا به نسخه‌هاى كتاب اكتفا نشده است بلكه گروه تحقيق و تصحيح، الفاظ غلط آن را حذف نموده است و آنچه مناسبتر بوده و صحيح بنظر مى‌رسيده است انتخاب شده و در مواردى كه از نسخه‌هاى ششگانه انتخاب شده است با رمز «خ ل»، يا «خ» مشخص شده است.

همين‌طور مواضع آيات و روايات بيان شده است و احاديثى كه به آنها استدلال شده نيز با مأخذ آن مقابله شده است و در موارد نياز تمام حديثى كه بصورت ناقص در كتاب آورده شده است نقل شده است.

ويژگى‌ها

از مهم‌ترين خصوصيات كتاب اين است كه نظريات بزرگان از مشايخ فقها مثل شيخ طوسى و شيخ مفيد، سيد مرتضى علم الهدى، پدر شيخ صدوق (ابن بابويه) شيخ صدوق، ابوعلى سلار، و ابن ادريس در آن مطرح شده و از طرح نظريات متابعين شيخ طوسى خوددارى شده است.

از طرفى چون اين كتاب قبل از «مختلف» نگاشته شده مورد اعتماد است زيرا كتاب‌هاى بعد از «مختلف» غالباً از آن تقليد نموده و از اعتبار زيادى برخوردار نيستند. همين‌طور در اين كتاب از طرح نظريات ابن جنيد كه شيخ طوسى به او نسبت استفاده از قياس در استنباطات فقهى را داده است خوددارى شده و بر عكس از سيد احمد بن طاوس بسيار نقل شده است.

از خصوصيات ديگر اين كه مؤلف صحيح‌ترين روايات را انتخاب نموده است مگر اين كه به آن روايت ضعيف، بزرگان از فقها عمل كرده باشند كه در اين صورت از آنها استفاده نموده است.

مؤلف در توضيح رموز كتاب مختصر النافع به بيان مبانى و اقوال فقهاء پرداخته است و از توضيح معانى الفاظ خوددارى نموده است. بنابراین ناشرين كتاب در حواشى آن در حد ضرورت الفاظ مجمل، پيچيده و غير مأنوس را توضيح داده‌اند.

از نظريات جديد مؤلف در كتاب، حرام دانستن نماز جمعه در زمان غيبت، و مضايقه در قضاوت مى‌باشد. به نقل از القوائد الرجاليّة بحرالعلوم،

رمزها

در مقدمۀ كتاب مؤلف اشاره به اين مطلب دارد كه در كتاب شرايع الاسلام بعضى از رموز داراى معانى خاصى است مثل:

الأشهر - يعنى مشهورترين در روايات مختلف

الأظهر - يعنى ظاهرترين در فتاوى

الأشبه - عمومات و اطلاقاتى كه اصول مذهب و عقل بر آن دلالت دارد

الأنسب و الأصح - اقوالى كه نزد مصنف از همه، احتمال آن بيشتر باشد

الأحوط - اولويت و استحباب

اسامى كتاب‌ها كه با رمز مشخص شده‌اند:

كافى - كا

تهذيب - يب

من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه - قيه

وسائل الشيعة - ئل.

گفتار بزرگان

أعيان الشيعة به نقل از رجال سيد محمد مهدى بحر العلوم: كتاب حسن مشتمل على فوائد كثيرة و تنبيهات جيدة مع ذكر الأقوال و الأدلّة على سبيل الإيجاز و الاختصار.

و همين‌طور در أعيان الشيعة به نقل از مقائيس: شارح كتاب النافع شرحا مستوطنا حسنا موسوما بكشف الرموز.

الذريعة به نقل از بحر العلوم: قال سيدنا بحر العلوم في فوائده: كتابه مشتمل على فوائد كثيرة و هو أول شروحه بعد شرح ماتنه المحقق، و هو شرح مرموزاته و مشكلاته.

وابسته‌ها

آبی، حسن بن ابیطالب