مکتب عرفانی تبریز
| مکتب عرفانی تبریز | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کاظم محمّدی (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | مکتب عرفانی آذربایجان |
| ناشر | انتشارات نجم کبری |
| مکان نشر | ایران ـ کرج |
| سال نشر | 1385 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 3-3-96787-964-978 |
| موضوع | عرفان، ایران، تبریز، آذربایجان. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 27م9الف/227 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مکتب عرفانی تبریز نوشته‌ی استاد کاظم محمّدی کتابی است که خواننده را با مکتب و طریقت عرفانی آذربایجان، خاصّه شهر تبریز آشنا می‌کند. آنچه که مراد نویسنده است بررسی عرفان و تصوّف در گستره‌ی جغرافیاییِ آذربایجان است، چه شرقی و چه غربی، امّا از آنجا که زمانی تبریز محور و مرکز تجمّع عارفان و صوفیان بوده شهر تبریز را شاخص قرار داده و نام کتاب را هم با تبریز همراه کرده است، این مطلبی است که وی در درون کتاب هم به آن اشاره کرده است.
عنوان مکتب دادن به تصوّف آذربایجان و تبریز از ابداعات استاد کاظم محمّدی است، وی در برابر و رویاروی مراکز متعدّد عرفان و تصوّف در جهان اسلام، به مانند مکتب خراسان، مکتب شیراز، مکتب بغداد، قائل بود که در خطّه‌ی آذربایجان نیز می‌تواند این مکتب بودن تسرّی یابد، هر چند که او خود می‌داند مکتب با کتاب و نوشتن همراه بوده است و در آذربایجان در این باره چیزی از قوّت دیده نمی‌شود، با این حال تبریز را هم در عداد مکتب و در کنار دیگر مکاتب یاد می‌کند و برای این تئوری هم شرح و توضیحی دارد که در همین کتاب به آن پرداخته است.
نویسنده در این باره می‌گوید: مکتب عرفانی تبریز حرفهای بسیاری برای گفتن دارد، هرچند آثار مکتوب آن مکتب در نظم و نثر در برابر آثار مکتوبِ منظوم و منثور مکتبِ خراسان و بغداد چندان زیاد نیست، ولی با این همه نکاتی در آن هست که اگر بیش از مفاهیم عرفانی خراسانیان و بغدادیان نباشد کمتر هم نیست. امّا در حقِّ مکتب عرفانی آذربایجان جفاهایی صورت گرفته و این است که نشانی از آن، چنانکه بایسته و شایسته است یافت نمی‌شود، هرچند که خود عارفان آن دیار نیز در این مسئله پردخیل بوده‌اند، یعنی از آن بابت که سلوک و عرفانشان بیشتر عملی بوده و «نظر» را تابع «عمل» می‌دانستند به خودیِ خود کمتر مطرح شده است ولی در عین حال مردانی در آن دیار هستند که با عنوان «مجذوب» مورد اعتبار عارفان سایر دیار نیز هستند که برای عارفی چون سلطان العارفین بایزید بسطامی‌نیز بسیار جالب و قابل توجّه است. و در اشارات خودش به یکی از یاران و مریدان خود با صراحت تمام به این «مجذوبان» اشاره کرده و بهره گیریِ تمام از «انفاس» و اندیشه‌های آنان را توصیه می‌نماید[۱].
از پیش مقدّمه چنین بر می‌آید که در سال 1382 استاد کاظم محمّدی به دعوت استانداری آذربایجان برای یک سخنرانی دعوت شده و وی این عنوان را به عنوان یک تئوری در قالب یک سخنرانی عرضه کرده و بعد از آن نیز کتابی را با همان نام نوشته و برای نخستین بار انتشارات ستوده‌ی تبریز به چاپ آن اقدام نموده است و سالها بعد نیز انتشارات نجم کبری عهده دار چاپ آن شده که تا کنون چهار چاپ از آن وجود دارد.
ساختار
کتاب مکتب عرفانی تبریز که در یک جلد با 264 صفحه نوشته شده است و تماماً اختصاص به معرّفی این مکتب عرفانی دارد. کتاب دارای مقدّمه‌ای مفصّل بانضمام یک پیش مقدّمه است که از وضعیت کتاب خبر می‌دهد که در واقع تمهیدی برای ورود به بحث اصلی است. فهرست مطالب کتاب چنین است: مقدّمه‌ی چاپ دوّم، مقدّمه، عرفان و تصوّف، پیران و بابایان تبریز، مشایخ بزرگ مکتب عرفانی تبریز، فتوّت و جوانمردی، دیگر مشایخ مکتب عرفانی تبریز، سه سهروردی بزرگ، چند خواجه‌ی بزرگ، و سخن آخر.
قهراً در بین فصول اصلی اشاراتی فرعی نیز وجود دارد و در بر شمردن نامهای شهیر آن دیار آنچه که بایسته بوده را آورده و هر کدام را آشنایی‌ای مختصر داده است. نام این بزرگان که با «بابا» یا «خواجه» شهرت داشتند در ذیل هر فصل قرار داده است و لذا کسانی چون: بابا فرج وایقانی، بابا حسن سرخابی، بابا مزید، بابا فقیه اسبستی، و بابا حامد از این دست به حساب می‌آیند که زیر مجموعه‌ی بابایانند. در عین حال مشایخی چون: ابراهیم جوینانی، باله حسن صوفیانی، ابو اسحق، شیخ ابوبکر طائی ابهری، یوسف بن حسین تبریزی، ابوبکر حسین ارموی از آن قبیلند. از دیگر نامداران و مشاهیر شیخ شهاب‌الدین اهری، شمس‌الدین ملک‌داد تبریزی و شیخ محمود شبستری است. و نیز در زنجان در روستای سهرورد، سه بزرگ نامدار چون: ابوالنجیب ضیاءالدّین عبدالقاهربن عبدالله، سهروردی شیخ اشراق و شیخ شهاب‌الدّین ابوحفص عمر سهروردی. و همین طور خواجگان شهیر آن دیار به مانند: خواجه محمّد کججانی، خواجه خوشنام، خواجه عبدالرّحیم اژآبادی و خواجه یوسف دهخوارقانی است که مورد توجّه و معرّفی قرار گرفته‌اند.
نویسنده در مقدّمه‌ی کتاب می‌نویسد: آنچه كه به عنوان مكتب عرفانيِ آذربايجان طرح مي شود در حقيقت تمام مسائلي است كه به عنوان عرفان و تصوّف در همه‌ی مناطق اين استان وجود دارد. در تبريز، اردبيل، زنجان، اهر، بنيس، شبستر، وايقان، ابهر، سهرورد، اسکو، كججان، و بسياري ديگر از محلّات اين استان ردّ پاي تصوّف و عرفان اسلامي به خوبي دیده مي شود، هرچند كه منابع و مآخذ ما در اين باره بسيار كم و اندك است ولي همين مقدار هم مي تواند نشان دهد كه اين جايگاه در روزگاران گذشته يكي از بهترين محلّه‌های رشد عرفان و تصوّف اسلامي بوده است. به واقع آنچه كه در اين محلّات از اين بابت وجود داشته چيزي كم از منطقه‌ی خراسان و شيراز كه بسياري آنرا (خراسان) مهد عرفان و تصوّف ايران و اسلام مي شناسند ندارد. درست است كه آنچه كه هست در تمام منطقه‌ی آذربايجان وجود داشته ولي از آنجا كه تبريز مركزيّت داشته و محلّ سكونت و حضور مشايخ بزرگ آن زمان بوده به نوعي مي توان به آن، تصوّف تبريز و مكتب عرفانيِ تبريز هم اطلاق كرد[۲].
گزارش محتوا
کتاب مکتب عرفانی تبریز تحقیقی گسترده و تئوری‌ای ارزشمند از استاد کاظم محمّدی است و این کتاب با این معنا و مبنا برای نخستین بار در طول این هزاره سال است که به نگارش در می‌آید و مؤلّف که خود وارث معنوی این مکتب عرفانی است همان راه را نیز در عصر حاضر تجدید و تداوم می‌بخشد. با تمام ناشناختگی این مکتب سعی نویسنده آن است که شناختی قابل توجّه از آن به دست بدهد و شرایط مشابه با دیگر مکاتب به مانند خراسان و شیراز و بغداد را روشن نماید و در همین راستا از برخی آثار مهم این دیار و معرّفی برخی از نامداران آن همّت کرده است.
نویسنده در مقدّمه توضیح می‌دهد که بین این چهار مکتب وجوه اشتراکی زیادی وجود دارد و همین نقاط مشترک می‌تواند آنها را به هم پیوند بدهد. این که در قرآن دوّم و سوّم شخصیت ممتازی به مانند بایزید بسطامی به عارفان و مشاهیر ارزشمند تبریز اشاره می‌کند نشانگر آن است که از همان زمان در آن دیار مردانی از تبار توحید و معرفت بوده‌اند که باید به آنها توجّه می‌شد ولی به واقع در حق ایشان جفا شده است[۳].
نویسنده در مقدّمه متذکّر می‌شود: عرفان مكتب تبريز و يا مكتب عرفانيِ تبريز هم با توجّه به عناصر اساسيِ «دين» و «قرآن» و «سنّت» توانسته جايگاهي بلند يابد و در بين مناطق عرفان خيز ما به مانند خراسان و شيراز حرفهائي براي گفتن در اين باره داشته باشد. اين كتاب هم بيشتر به همين موارد توجّه خواهد نمود و وضعيّت عرفان و تصوّف مكتب تبريز را با وجود صوفيان و عارفاني كه در آن محيط پرورده شده‌اند بررسي و تحليل خواهد نمود. بر اين اساس نه تنها مفاهيم عرفاني و سلوكي بلكه بيان و تحليل شخصيّتهاي عرفاني اين منطقه با نوع سلوكي كه داشته‌اند و نوع تربيتي كه ديده‌اند و همين طور نوع و شيوه‌ی تربيت كردن ايشان از نكاتي است كه اين راقم ميل دارد آنرا در اين دفتر تا حدّ امكان بيان كند[۴].
در بخش عرفان و تصوّف با تعاریفی جهت آشنایی با این رشته از معرفت مواجه می‌شویم که این تعاریف از زبان بزرگان این رشته به مانند: ابوالحسن خرقانی، ابوسعید ابوالخیر، ابوتراب نخشبی، ابوعلی رودباری، ابوبکر شبلی و دیگران مطرح شده است. این تعاریف ماهیت عرفان و تصوّف را معلوم می‌کند و کار عارف و صوفیِ صافی را به خوبی گوشزد می‌نماید و در تعریفی جامع از ابوسعید ابوالخیر شریعتمدار بودن اهل تصوّف را که بر مدار قرآن و سنّت سیر می‌کنند نمایش می‌دهد و ده مورد را که همه مستند به آیات قرآن است را در دستور کار صوفی و عارف قرار می‌دهد که گویی هر که بدان اصول پایبند نباشد از طریقت خارج و منحرف شده است[۵].
در طریقت گذشته از مرشد و پیر و شیخ و مراد الفاظی دیگر وجود دارد که بزرگان این طریق را معلوم می‌کند مانند: باب، بابا، باله، استاد، پدر، اخی، خواجه و موارد دیگر که این الفاظ چیزی مترادف با «ولی» و جمع آن «اولیاء» منظور می‌شود که مورد اعتبار اغلب فرق و نحله‌هاست. در بخشی از این کتاب سخن از بابایان رفته است که مشایخ اصلی تبریز و یا به طور کلّی آذربایجان بودند امّا این بابایان تنها در تبریز و آذربایجان هرت نداشتند بلکه در دیگر بلاد اسلامی‌نیز گاه بزرگانشان با همین عنوان خوانده می‌شد مانند: باباطاهر عریان در همدان و لرستان، بابا رکن الدّین در اصفهان، بابا رکن‌الدّین در شیراز و بابا افضل‌الدّین کاشانی، بابا اصلی دماوندی، و بابا سلطانی قلندر قمی. [۶].
نویسنده در صفحات 35 تا 37 نام 51 بابا را می‌آورد که ظاهراً در قرون پنج و شش هجری در شهر تبریز در کنار هم می‌زیسته‌اند. وجود اینهمه عارف در یک زمان جزو استثنائات است و در کمتر زمانی بوده که اینهمه عارف و صوفی در یک زمان و در یک شهر حضور داشته باشند. در ادامه نیز در صفحات 37 و 38 ادامه‌ی اسامی‌را تا 73 فرد می‌آورد که شاید مقارن با آن افراد نبودند. نویسنده در ذیل این اسامی‌در خصوص ارزش و اعتبار استاد و مرشد برای طریقت نکات مهمی‌را از زبان بزرگان این راه بر می‌شمارد که دانستن آنه برای شناخت بهتر مشایخ بسیار مفید است.
در بخش دیگری از این کتاب شروطی برای مشایخ قید کرده است که بدون این شروط کسی در این مقام واقع نمی‌شود. این شروط که 21 مورد آن قید شده با مقوله‌ی ادب و آدابی هم که در این راستا وجود دارد هماهنگ گشته است و این ادب و آداب نیز تا 23 شماره درج شده است که هر شماره‌ای توضیحی مختصر نیز در ذیل آن دارد که برای خواننده می‌تواند مهم و ملاکی برای تشخیص افراد باشد.
در انتهای بخش پیران و بابایان تبریز به چند بابا اشاره شده که در رأس آنها بابا فرج وایقانی است که مزار او اینک در شهر وایقان در نزدیکی شبستر است. این فرد همان کسی است که با یک نظر شیخ نجم‌الدّین کبری را متحوّل و دگر گون کرده است و نجم‌الدّین کبری وی را در مقام پیر نظر خود معرّفی کرده است. در باره‌ی این عارف نامی‌در این کتاب چندین صفحه توضیحاتی داده شده و قبل از آن نیز در کتاب نجم کبری(کاظم محمّدی) و نیز در کتاب نجم‌الدّین کبری پیر ولی تراش مطالب مهمی توسّط همین نویسنده نوشته شده است.
از دیگر بابایان این زمان بابا حسن سرخابی است که حافظ حسین کربلایی در روضات الجنان از وی ذکر به میان آورده است. شیخ محمود شبستری هم در کتاب سعادتنامه که منظوم است از وی یاد کرده است.
غیر از این نامها اسامی‌بسیار دیگری وجود دارد که در فهرست مطالب به آن اشاره شده و در باره‌ی هر یک توضیحاتی مختصر آمده که خواننده را با آنان تا اندازه‌ای آشنا می‌کند. بخش دیگر مربوط به بحث فتوّت و جوانمردی است که گویا در آن زمان در بین عارفان آن دیار مطرح بوده و برخی از مشایخ نامبرده در این کتاب از جمله‌ی اهل فتوّت محسوب می‌شده‌اند و در واقع نوعی عرفان عملی که چندان به نظریات نمی‌پردازد و یا اعتقادی به نظریّات گفتاری و نوشتاری ندارد، زیرا عرفان را در عمل می‌بیند و عمل نیز گذشته از طاعت و عبادت برای خدا، خدمت به خلق است آنهم بدون ریا و بدون منّت.
نویسنده در معنای فتوّت و مروّت که جوانمردان بدان منسوبند گفته است: و معنای «مروّت» آن است که آدمی جامع فضایل اخلاقی و انسانی باشد. کارهای نیکو کند و بر مدار ادب و آداب سیر نماید. صاحب مروّت باید بر مدار نور و هدایت و بر وفق خواسته‌ی دین و حکم خداوند حرکت کند و از هرچه که غیر از این است بیزاری و دوری بجوید. با این حساب باز هم آنچه که قابل توجّه خواهد بود همان ولایت است که در حقیقت به عنوان غایت و مقصد و به گفته‌ای به عنوان کمال فتوّت مطرح است و فتوّت به کمال نمی‌رسد مگر با پدیداریِ مروّت. و مروّت را بازگشت آدمی به اصالت فطریِ خود معنا کرده‌اند. و لذا هرگاه سالک بتواند به این اصالت خود رجعت نماید توانسته که به مروّت راه یابد. و این رجعت با مفهوم دینی و قرآنیِ عالم و «عهد الست» ارتباطی نزدیک و تنگاتنگ دارد. این عهد بین انسان و خداوند بسته شده و لذا اوّلین و شاید مهمترین اصل فتوّت بازیافت این پیمان و عهد کهن و قدیمی‌است که بسیاری آنرا به فراموشی سپرده‌اند. این همان است که خداوند فرمود: «الست بربّکم» و همه‌ی بنی آدم با اشراف و باور و آگاهی به آن پاسخی مثبت دادند و یک جا گفتند: «بلی، شهدنا». اهل فتوّت به واسطه‌ی اینکه برای خدا و با توجّه به رضایت و عنایت او در این راه گام می‌گذارند باید از قدرت و معرفتی بالا برخوردار باشند تا بتوانند بسیاری از خصال نیکو و اخلاق حسنه را در خود جمع نمایند. شهامت و شجاعت، دلیری و دلاوری، راستی و درستی، کرم و جود و بخشش، سعه‌ی صدر و تحمّل زیاد، غیرت و شرف، حجب و حیاء، گذشت و نادیده گرفتن برخی امور از جمله خصال اهل فتوّت و جوانمردی است[۷].
نویسنده در همین راستا بر این است که مکتب عرفانی تبریز بدون طرح و بررسی اهل فتوّت و اخیان نیمه می‌ماند و در این باره باید به نجم‌الدّین زرکوب تبریزی نیز توجّه کرد که او نیز خود رساله‌ای در باره‌ی فتوّت دارد. وی فتوّت را سه گانه دانسته و بر این است که اهل فتوّت باید این هر سه را رعایت کنند و آن سه عبارتند از: فتوّت زبان، فتوّت دل، و فتوّت چشم. خواجگانی هم که در بخش آخر کتاب آمده به راستی افراد مهم و ارزشمندی هستند که متأسّفانه در متن آثار صوفیه کمرنگند و حال آنکه برخی از آنان به راستی از مردان بزرگ دانایی و عمل بودند.
ویژگیها
کتاب مکتب عرفانی تبریز نوشته‌ی استاد عرفان و فلسفه کاظم محمّدی حاوی نکات مهمی‌است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
- ارائه‌ی یک تئوری تازه.
- معرّفی نظریّه با توجّه به منابع و مآخذ.
- تفسیر دقیق و روشن از مطالب گفته شده.
- تبیین درست از آنچه که مورد ادّعاست.
- نوآوری در بیان مطلب.
- استفاده از منابع گسترده و معرّفی بهاء ولد و به کار گیری نقل و نقد از امتیازات این اثر است.
وضعیت کتاب
مکتب عرفانی تبریز، تألیف کاظم محمّدی
کتاب در یک جلد با مقدّمه‌ای مهمّ و بلند و تمهیدی که برای چاپ دوّم برای ورود به بحث نوشته شده است. متن کتاب فارسی است و دارای 264 صفحه است. کتاب حاضر در قطع رقعی و با جلد نرم و کاغذ مرغوب منتشر شده. در آغاز، فهرست مطالب درج شده و در انتهای اثر هم فهرست جامعی از منابع و مأخذ و همینطور فهرستی از آثار انتشارات نجم کبری دیده می‌شود.
پانویس
منابع مقاله
مقدّمه و متن کتاب