دولت و جامعه در دوره‌ی عثمانی
| دولت و جامعه در دوره‌ی عثمانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | آیدین، محمدعاکف (نویسنده)
احسان‌اوغلو، اکمل‌الدین (سر ویراستار) حداد عادل، غلامعلی (مترجم) هاشم‌پور سبحانی، توفیق (مترجم) |
| ناشر | کتاب مرجع |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۳۹۷ش |
| کد کنگره | |
دولت و جامعه در دوره‌ی عثمانی نویسندگان محمدعاکف آیدین...(و دیگران)؛ سر ویراستار اکمل‌الدین احسان‌اوغلو؛ ترجمه و ویرایش زیر نظر غلامعلی حداد عادل؛ مترجمان علی کاتبی، توفیق هاشم‌پور‌سبحانی؛ [با حمایت] مرکز تحقیقات تاریخ، هنر و فرهنگ اسلامی؛ ایران و ترکیه به عنوان دو کشور بزرگ و مهم جهان اسلام، در طول تاریخ چند هزارساله ی خود با یکدیگر روابط و مناسبات سیاسی و نظامی و اقتصادی و فرهنگی داشته و در فراز و فرودهای تاریخی شاهد حوادث تلخ و شیرین بسیاری بوده اند. در چند سال اخیر، در هردو کشور همسایه، دو حکومت مرکزی مقتدر - امپراتوری عثمانی و پادشاهی صفوی - پدید آمد که در مجموع سبب ثبات سیاسی و توازن قدرت و پیشرفت فرهنگ و تمدن در این منطقه از جهان اسلام شد.
گزارش کتاب
ایران و ترکیه، که دو کشور بزرگ و مهم جهان اسلام اند، همسایه ی یکدیگرند. ملت های این دو کشور در طول تاریخ چند هزار ساله ی خود با یکدیگر روابط و مناسبات سیاسی و نظامی و اقتصادی و فرهنگی داشته و در فراز و فرودهای تاریخی شاهد حوادث تلخ و شیرین بسیار بوده اند، هرچند که مرزهای دو کشور طی چهارصد سال اخیر، خوشبختانه، غالبا مرزهای صلح و دوستی و آرامش بوده است. اگر نخواهیم از دوران قبل از تأسیس امپراتوری عثمانی سخن به میان آوریم، نمی توانیم این واقعیت مهم را نادیده انگاریم که در چند قرن اخیر، در هر دو کشور همسایه، دو حکومت مرکزی مقتدر، امپراتوری عثمانی و پادشاهی صفوی، پدید آمد که در مجموع سبب ثبات سیاسی و توازن قدرت و پیشرفت فرهنگ و تمدن در این منطقه از جهان اسلام شد. مناسبات گوناگون این دو حکومت، که گاه به جنگ و گاه با صلح شکل می گرفت، بخش مهمی از تاریخ هردو ملت به شمار می آید. تأثیر این مناسبات را، که یک جلوه از آن حضور و نفوذ زبان و ادبیات فارسی در قلمرو امپراتوری عثمانی است، حتی امروز و در اوضاع فعلی دو ملت می توان ردیابی و مشاهده کرد. در حرکت همراه با زمان و تاریخ از پانصد سال پیش به سوی زمانی کنونی، مرحله ی مهم دیگری که در مناسبات تاریخی دو کشور و ملت کمابیش همزمان جلب توجه می کند، مرحله ی تجدد است. دوره ی تجدد در کشورهای جهان اسلام به دورانی گفته می شود که این کشورها در مواجهه با تمدن غربی، شاهد نوعی تحول گسترده همراه با تکانه های شدید فرهنگی و اجتماعی و سیاسی در جوامع خود شدند. این تحول هنوز هم ادامه دارد. در بررسی تاریخ تجدد در ایران، نقش و جایگاه امپراتوری عثمانی واقعیتی انکارناپذیر است. عثمانی به دنیای غرب نزدیک تر بود و زودتر تحت تأثیر تجدد قرار گرفت. این امپراتوری با اروپای همسایه ی خود روابط و چالش های گوناگونی داشت. امپراتوری عثمانی، در دویست سال گذشته و به ویژه در یکصدسال اول از این دو قرن، معبر مهم جغرافیایی ایرانیان برای دستیابی به تمدن اروپایی و آشنایی با دستاورهای فرهنگی و علمی و صنعتی و اجتماعی این تمدن بوده است. بسیاری از روشنفکران ایرانی که تحت تأثیر اروپا در دوران تجدد در ایران نقش آفرینی کرده اند به تحولات عثمانی در این دوران نظر داشته اند. شکل گیری انواع جریان‌های سیاسی و فکری در عثمانی، و نیز اعلام مشروطیت در آن کشور، که به شدت متأثر از افکار فلسفی پوزیتیویسم و ناسیونالیسم در اروپا بود، به نوبه ی خود، در فضای سیاسی و فرهنگی ایران تأثیر گذار بود. استامبول، پایگاه بسیاری از روشنفکران ایرانی در دوران تجدد و ایستگاه مهم و مناسبی در سفر جغرافیایی یا فکری آنان به سوی غرب به حساب می آمد. آنچه در تجدد عثمانی تجربه می شد فرصتی برای تمرین به ایرانیان می داد که اندیشه ی و انگیزه ی تجدد داشتند. امپراتوری عثمانی در نیمه ی قرن نوزدهم میلادی، نه تنها میدانی برای ظهور و بروز اندیشه های غربی، بلکه مجالی برای واکنش های جهان اسلام در برابر آن اندیشه ها بود. اما با ورود امپراتوری عثمانی به جنگ جهانی اول، زمینه برای شکست و انقراض آن مهیا شد. از یک سو، کهنگی و پوسیدگی درونی امپراتوری و رخوت و سست عنصری سلاطین و مقایسه با شجاعت و همت و سخت کوشی بنیان گذاران امپراتوری؛ و از دیگر سو، اراده ی قدرت های غربی برای براندازی حکومتی مقتدر که مشروعیت خود را از اسلام می دانست، همچنین قوت گرفتن جهان بینی غربی و گرایش به افکار و رفتار اروپایی، بالاخره رشد حرکت های جدایی طلبانه ی اعراب و دیگر ملت های تحت سیطره ی عثمانی بر اثر رواج ناسیونالیسم، و بسیاری عوامل دیگر سبب فروپاشی این امپراتوری پرسابقه ی عالم اسلام شد. با شکست و انقراض امپراتوری عثمانی نیز تعدادی کشور کوچک و بزرگ جدید در اطراف قلمرو مرکزی آن تولید شد که همه از امپراتوری جدا شدند و فریاد استقلال سردادند. در این میان، آنچه نصیب نظامیان ناسیونالیست و روشنفکران غرب گرای ترک شد بخش کوچکی از آن قلمرو پهناور بود که همان ترکیه ی امروز است. تقریبا همزمان با این تحول، دگرگونی مشابهی در ایران نیز روی داد و پادشاهی قاجار به دست یک نظامی ایرانی، یعنی رضاشاه، که می باید او را نسخه ی ایرانی آتاتورک دانست، منقرض شد و در هر دو کشور با اقبال به غرب و پذیرش مشی و مشرب سکولاریسم راه برای ورود ارزش ها و روش های غربی گشوده و هموار شد. نقد و عیب جویی از راه و رسم ششصدساله ی دوران امپراتوری عثمانی در ترکیه ی جدید به صورت امری متعارف و مطلوب در آمد، آن سان که در ایران نیز با روی کار آمدن حکومت پهلوی، اعراض از هرآنچه رنگ و نام و نشان قاجاری داشت رسم زمانه گشت و رواج یافت.
امروزه، پس از گذشت نزدیک به یک قرن از این تحولات سرنوشت ساز که در تاریخ دو کشور همسایه ی ایران و ترکیه روی داد، اوضاع و احوال، هم در ترکیه و هم در ایران، در مقایسه با سال های نخستین به قدرت رسیدن آتاتورک و رضاشاه تفاوت کرده است. در ترکیه تب و تاب اعراض از عثمانی و اعتراض به آن به تدریج فرونشسته و نگرش منفی دهه های گذشته جای خود را به نگاهی تعدیل یافته و بعضا مثبت داده است. در سال های اخیر، نوعی اسلام گرایی توانسته است از طریق دموکراسی و مردم سالاری، به قدرت برسد. هرچند هنوز سکولاریسم، رسما و عملا، تبلیغ و ترویج می شود، اما ترکیه ی امروز ترکیه ی پنجاه سال پیش و هفتاد سال پیش نیست. می توان گفت که با گذشت زمان، خصومت نسبت به گذشته جای خود را به واقع بینی و احیانا نوعی همدلی و حسرت داده است. در ترکیه ی امروز، افتخارات امپراتوری عثمانی افتخارات ملت محسوب می شود. نشانه هایی از علاقه به تجدید عهد با گذشته و دست یافتن به قدرت و عظمت امپراتوری عثمانی در آمال و اعمال سیاسی بعضی از دولتمردان ترکیه ی امروز به وضوح مشاهده می شود. این تمایلات، ترکیه را در سال های اخیر با حوادث و چالش های جدیدی مواجه کرده است. در ایران نیز، با انقلابی دینی، سلطنت پهلوی و نظام پادشاهی منقرض شده و جمهوری اسلامی به وجود آمده است. با برقراری جمهوری اسلامی و شعار «نه شرقی نه غربی»، سلطه ی رسمی سیاسی و فرهنگی قدرت های غربی خاتمه می یابد و راه و رسم غرب گرایانه ی دوران پهلوی از سوی بسیاری ار مردم طرد می شود و ایران می کوشد تا با تکیه و تأکید بر اسلام به استقلال فرهنگی دست یابد و از پیروی و تقلید از ارزش ها و روش های غربی دور شود. با تحول گسترده و عمیقی که در چهاردهه ی اخیر در جامعه ی ایرانی روی داده، بسیاری از مباحثی که در دوران قبل از انقلاب و در دروه ی حکومت پهلوی به فراموشی سپرده شده و به حاشیه رانده شده بود، مورد توجه قرار گرفته و از حاشیه به متن آمده است. در چنین مختصات تاریخی و جغرافیایی است که کتاب حاضر به عنوان اثری وزین و مفصل که در ترکیه تألیف و انتشار یافته بود در ایران نیز ترجمه و انتشار یابد. این نوشتار به دلیل آنکه از چند جهت می تواند در مسیر حرکت علمی برای شناخت واقعیت های دوران امپراتوری عثمانی به پژوهندگان ایرانی کمک کند، شایسته ی ترجمه به فارسی تشخیص داده شده. نخست، جامعیت موضوعات و گستردگی قلمرو مطالب کتاب است که با نگاهی به فهرست عناوین ابواب و فصول کتاب قابل درک است؛ دیگر اینکه تألیف هربخش از آن به یکی از استادان و صاحب نظران واگذار شده است تا هرکدام در حدود تخصص خود به غنای این اثر مفصل کمک کرده باشند؛ سرانجام، سومین خصوصیت این کتاب آن است که تألیف خود استادان ترک است، استادانی که وارثان طبیعی میراث آن امپراتوری اند و با تسلط بر زبان و رموز آن می توانند به خوبی، به نحو بی واسطه، از اسناد و منابع بی شمار به جا مانده از آن دوران در کتابخانه ها و موزه های ترکیه ی امروز استفاده کنند.[۱]
پانويس
منابع مقاله
کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران