البحر الزّخّار في شرح أحاديث الأئمة الأطهار
| البحر الزّخّار في شرح أحاديث الأئمة الأطهار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | امین، سید محسن (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | البحر الزخار في شرح أحاديث الأئمة الأطهار |
| ناشر | شرکة الکتبي |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1413ق. = 1993م. |
| چاپ | چاپ اول |
| موضوع | احاديث شيعه - قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | /الف8ب3 / 136/5 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
البحر الزّخّار في شرح أحاديث الأئمة الأطهار، تألیف آیت‌الله سید محسن امین عاملی (متوفی 1371ق)، با هدف گردآوری و شرح و تبیین احادیث اهل‌بیت(ع) آغاز شده، اما با درگذشت مؤلف، ناتمام مانده است.
ساختار
کتاب، مشتمل بر سه جلد است که دو جلد اول به‌عنوان مقدمه کتاب است. متن اثر از جلد سوم آغاز میشود و تنها شامل مباحثی از «كتاب الطهارة» است.
شارحان روایات اهل‌بیت(ع) با رویکردهای مختلفی به شرح و بررسی احادیث پرداخته‌اند؛ چنان‌که ملاصدرا با رویکرد عقل‌گرایانه و اخباریون با رویکرد التزام به ظاهر حدیث و کراهت از تطبیق اجتهادی، احادیث را شرح داده‌اند؛ سید محسن امین در کتاب «البحر الزخار» رویکردی جامع داشته و علاوه بر شرح متن، به بررسی سندی و استنباط احکام هم پرداخته و برای این کار از منابع حدیثی و رجالی و فقهی و لغوی استفاده نموده است[۱].
گزارش محتوا
سید محسن امین در پیشگفتار خود بر کتاب، پس از طرح پیشینه‌ای از کتب اخبار شیعه، به دو نقیصه موجود در این منابع اشاره میکند: «آنان [محدثان شیعه] به‌قدر کفایت، در جمع اخبار، مایه گذاشتند و حسن ترتیب و وضع باقی ماند. دیگر اینکه بزرگان شیعه، یادآور شرح کتب اخبار و بحث از همه فنون آن - بهگونهای که سایر علمای اسلام در شرح صحاح خود و کتب اخبارشان بدان عمل کرده‌اند - نشده‌اند. البته محدّثان شیعه در این میدان نیز کتب زیادی تصنیف کرده‌اند که از فرط فزونی، قابل شمارش نیست (چنان‌که با مراجعه به کتب رجال و تراجم، این امر روشن می‌گردد). آنها تعلیقه‌ها، شرح و حاشیه‌های طولانی و مختصر بسیاری بر کتب اخبار نگاشته‌اند، امّا علی‌رغم این کثرت تصنیف در فن اخبار و جولان در این میدان مسابقه، نمی‌‌توان کتابی از آنان یافت که به‌طور مستوفا از اسناد همه اخبار، بحث کرده باشد و متون احادیث را شرح کرده، ابهام آن را زدوده و اجمالش را واضح نموده باشد و آنچه را که احکام از آن مستفاد میشود، خاطرنشان کرده و بین متعارضات حدیث، جمع نموده باشد و همه امور متعلّق به درایت و فهم حدیث، توأم با روشی نیکو در تبویب و ترتیب احادیث، در آن باشد، بهگونهای که جامع احکام شرعی باشد[۲].
پس از آن سبب نگارش و شیوه خود در نگارش این کتاب را این‌گونه توضیح می‌دهد: مدّت‌ها بود آرزو می‌کردم تا کتابی جامع همه آنچه از أئمه اطهار(ع) درباره احکام فرعی رسیده است، با ویژگی‌‌هایی که برشمردم، تألیف کنم تا دو کاری که به آن دو اشاره شد، تدارک شود؛ یعنی حُسن ترتیب و شرح احادیثی که در کتاب‌های علمای گذشته به‌طور مستوفا بدان‌ها پرداخته نشده بود. سختی‌‌های روزگار و ترس از اینکه نتوانم در این میدان گام نهم، مرا از شروع به این کار، بازمی‌داشت تا اینکه استخاره کردم و پس از آنکه جماعتی از فضلا این امر را نیکو شمردند و مرا بدان ترغیب کردند، عزم خود را بر این کار جزم نمودم و به تصنیف این کتاب، موسوم به «البحر الزَّخار في شرح أحاديث الأئمة الأطهار(ع)» همّت نمودم که دربرگیرنده تمام اخباری است که از پیشوایان پاک‌طینت ما روایت شده است، با زدودن اجمال و تفسیر لغات نامفهوم، توضیح مشکلات و یادکرد احکام شرعی‌ای که از اخبار استفاده میشود و جمع بین متعارضات اخبار از راه‌هایی که نزدیک به فهم و مورد قبول باشد، به‌نحوی که بتوان بر آن اعتماد کرد و نیز شامل بحث از رجال سند‌ها و تشخیص خبرهای صحیح از نادرست و ترتیب باب‌هاست، به‌طوری‌که رجوع به هر باب آسان باشد و این مهم، با تکثیر باب‌ها و عنوان‌هایی که بر اساس مضمون اخبار نام‌هایی به خود گرفتند، صورت یافت، نه برحسب حمل روایات و تأویل آنها. از دیگر علل سهل الوصول بودن این کتاب، جمع نکردن اخبار متفاوت در یک باب با عنوانی واحد است؛ هرچه قدر هم که نزدیک به هم و متناسب با یکدیگر بودند. نام‌گذاری عنوان‌ها بر اساس مضمون روایات، تا آنجا که ممکن بود، بهگونهای انجام گرفته که احدی پیش از این نکرده است، حتی صاحبان کتب متأخّری چون: وسائل و الوافی[۳].
پس از این پیشگفتار، مؤلف به مقدمه‌ای مفصّل در دو جلد (865صفحه) پرداخته و آن را در نُه بخش تنظیم کرده و هر قسمت را «فائده» نامیده است، بدین شرح:
فایده اوّل، به شیوه و روش مؤلف در تألیف این کتاب اشاره دارد و شامل این موارد است:
- تذکّر این نکته که اسانید حدیث، همان‌گونه است که مشایخ روایی متذّکر شده‌اند. همچنین به مواردی که کلینی(ره) سند را به جهت بودن آن در حدیث قبلی حذف کرده، تصریح شده است.
- تذکر اینکه در کتاب حاضر، بسیار اتّفاق می‌افتد که عنوان‌هایی با هم متنافی و متدافعند و این تنافی و تدافع، به معنای عقیده مؤلف نیست؛ به تعبیر دیگر، عنوانی که مؤلف برای باب انتخاب کرده، به معنای فتوای مؤلف نیست، مثل عناوین «وسائل» که مستفاد از فتوای صاحب وسائل تلقّی میشود.
- در پایان بحث از هر خبر، احکام شرعی‌ای که از آن استخراج میشود، آمده است.
- در بخشی از این فایده، مؤلف به رمزهایی که در کتاب آورده، اشاره میکند؛ برای مثال آورده که: رمز «کا» برای «الكافي» و «یب» برای التهذيب.
- در این بند، مؤلف تذکّر می‌دهد که در بحث‌‌های رجالی کتاب (چون کتاب‌های متعدّد رجالی در اختیار نداشته) از یکی دو کتاب رجالی، به واسطه نقل کرده است[۴].
فایده دوم، در بیان حال اسانید کتب اربعه و اختلاف طریقه مشایخ ثلاثه (کلینی، صدوق و شیخ طوسی) در نحوه تدوین کتب اربعه است و اینکه هریک از این سه بزرگوار، در ذکر اسانید کتاب خود، مسلکی متفاوت با مسلک دیگری برگزیده‌‌اند؛ برای مثال، کلینی(ره) تعبیر «عدة من أصحابنا» را زیاد به کار می‌برد که مراد از آن، در فایده ششم (ج2، ص118) آمده است[۵].
امّا روایاتی که صدوق(ره) در کتاب «من‌لايحضره‌الفقيه» آورده، سه نوع است:
نوع اوّل - که بیشترین روایات کتاب را در بر می‌گیرد - به این‌گونه است که حدیث با نام روایت‌کننده‌‌ای که آن را از معصوم اخذ کرده، شروع میشود.
نوع دوم، شامل روایاتی است که به‌صورت مُرسَل از معصوم نقل شده‌اند، بدون ذکر روات آنها.
نوع سوم، روایاتی را شامل میشود که اصلاً به معصوم مستند نیستند، بلکه به‌صورت فتوا ذکر شده‌اند[۶].
فایده سوم، در ذکر طرُق صدوق(ره) است که در کتاب «من‌لايحضره‌الفقيه»، آنها را حذف کرده و در پایان کتاب آورده است و سخن در رجال آن و اشاره به صحّت و سقم این‌گونه روایات.
فایده چهارم، در ذکر طُرُق شیخ طوسی و اسانید اوست.
فایده پنجم، در ذکر اصحاب اجماع است.
فایده ششم، در تفسیر «عدّة من أصحابنا» است که کلینی(ره) از آنان روایت میکند. فایده هفتم، در بیان توصیفاتی است که شیخ طوسی در شرح حال برخی از رجال سند، آورده است.
فایده هشتم، به طرُقی که مؤلف با آنها از کتب اربعه و دیگر کتاب‌های روایی نقل حدیث کرده، اشاره میکند و طریقه منحصربه‌فرد خویش را در نقل روایت، «اجازه» برمی‌شمرد.
فایده نهم، در بیان شرایط اخباری است که بر اساس آنها حکم شرعی استنباط میشود[۷].
با اتمام فایده نهم، مقدمه کتاب پایان می‌یابد و متن بر اساس شیوه‌ای که بدان اشارت رفت، از جلد سوم آغاز میشود و شامل مباحثی از «كتاب الطهارة» است، از آب مطلق تا آبی که در غسل استعمال میشود. متأسفانه این تألیف ارزشمند، در همین جا متوقّف می‌گردد و مؤلف به ادامه و تکمیل اثر، توفیق نمی‌یابد؛ چون تألیف «البحر الزخار»، اندکی پیش از شروع جنگ جهانی اوّل آغاز میشود و با شعله‌ور شدن جنگ - که چهار سال به طول انجامید و همّ و غم مردم قبل از هر چیز، حفظ جانشان بود - این اثر نیز متوقّف می‌ماند و با اتمام جنگ، مؤلف به فکر تألیف کتاب «أعيان الشيعة» می‌افتد؛ با این امید که بتواند بین دو تصنیف (ادامه تألیف البحر الزخّار و فراهم‌سازی أعيان الشيعة) جمع کند و چون درمی‌‌یابد که این کار برایش ممکن نیست، همّت خود را صرف تألیف «أعيان الشيعة» میکند تا در فرصتی دیگر، به ادامه و تکمیل «البحر الزخّار» بپردازد، ولی - چنان‌که گذشت - با درگذشت او «البحر الزخار» به فرجام نمی‌رسد[۸].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. در پاورقی‌های کتاب معانی الفاظ، آدرس مطالب و ارجاعاتی برای استفاده محققین ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- پیشگفتار و متن کتاب.
- فخرالشریعه، حسن، «معرفی البحر الزخار في شرح أحاديث الأئمة الأطهار»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: علوم حدیث، بهار 1380، شماره 19، صفحه 136 تا 143.
- بنی‌عصار، امیر، «روش‌شناسی سید محسن امین در کتاب البحر الزخار»، حدیث و اندیشه، پاییز و زمستان 1394، شماره 20، ص119 تا 140.