تنزل الاملاک فی حرکات الافلاک
| تنزل الاملاک فی حرکات الافلاک | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن عربی، محمد بن علی (نویسنده)
صادر، یوحنا (مقدمه‌نويس) جراح، نواف (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | تنزل الأملاک في حرکات الأفلاک: التنزلات الموصليه في اسرار الطهارات و الصلوات و الايام الاصليه |
| ناشر | دار صادر |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1424ق. |
| چاپ | چاپ يکم |
| موضوع | تصوف - متون قديمي تا قرن 14 عرفان - متون قديمي تا قرن 14 |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /الف2ت4 / 186/2 BP |
تنزل الاملاک فی حرکات الافلاک یا «التنزلات الموصلیة فی اسرار الطهارات و الصلوات و الایام الاصلیة»، نوشته محیی‌الدین ابن عربی (متوفی 638ق) رساله‌ای در بیان اسرار نماز به زبان عربی است. این کتاب با مقدمه یوحنا جیب صادر و تحقیق نواف جراح منتشر شده است.
ساختار
کتاب مشتمل است بر:
- مقدمه محقق (در شرح‌حال نویسنده و آثار او، تحقیق نام کتاب و ویژگی‌های این چاپ)؛
- مقدمه نویسنده؛
- شش باب کلی در پنجاه‌وپنج باب و مطلب جزئی.
گزارش محتوا
سوانح‌نگاران زندگی و آثار ابن عربی در نام این رساله اتفاق‌نظر ندارند. عده‌ای آن را با همین نام به صواب می‌دانند و عده‌ای نام «لطایف الأسرار» را برای آن برگزیده‌اند. عده‌ای نیز نام این رساله را «التنزلات الموصلیة فی اسرار الطهارت و الصلوات و الایام الأصلیة»، می‌دانند.
بعضی آن را با نام «تنزل الأملاک فی حرکات الأفلاک»، معرفی کرده‌اند. آقای محسن جهانگیری آن را «التنزلات الموصلیة فی اسرار الطهارت و الصلوة الخمس و الایام المقدرة الاصلیة»، ثبت کرده است.
ابن عربی قاعده تأویل را در همه باب‌های آن جاری کرده است به همین جهت در بین اهل معرفت به تأویلات ابن عربی نیز مشهور است [۱].
قلم ابن عربی در این اثر ادیبانه، شگفت‌انگیز، و چنان پر راز و رمز است که گویی نثر کتاب به نظم قوی و استواری تبدیل شده که شاعری استاد آن را سروده است.[۲].
از جمله منابع معرفتی در نظر ابن‌عربی را باید ارواح فلکی تلقی نمود. وی معتقد است که انبیا از ارواح فلکی استمداد می‌گرفته‌اند. ابوالعلاء عفیفی در مورد این مبنا می‌نویسد: محی‌الدین معتقد به نظریه ارواح کواکب بوده و اینکه برای هر کوکبی روح خاصی و علم خاصی بوده است. بر این اساس به‌عنوان‌مثال، فلک خورشید منبع اسراری بوده است که هرکس به آن متصل شود به آن مدد خواهند رسانید. محی‌الدین این مسئله را در این کتاب مورد بررسی دقیق قرار داده است و در آن کتاب به اسراری که نوح نبی از فلک خورشید به‌دست آورده است اشاره می‌کند.[۳]
در باب اول درباره این کتاب چنین می‌خوانیم: «این کتابی است که در آن لطایف اسرار و روشنی علوم انوار بر مبنای راز و رمز به امانت نهاده شده است».[۴].
ابن عربی این کتاب را به مباحثی چون: معرفت، احکام مکلف و مکلف، تکلیف، سبب وضع شریعت در عالم، در معرفت رسول و شرایط امام، اختصاص داده و این مسائل را مورد بحث و بررسی دقیق قرار داده و تأویل و اسرار این‌گونه مسائل را نیز، بیان داشته است.[۵].
نخست، معرفت و اسرار اقامه نماز را به تفصیل، البته با توجه به حجم رساله بیان کرده، و سپس شروع به شرح و بیان اسرار تکبیرات، رفع یدین، اسرار قرائت، اسرار فرق بین فاتحه و سوره، اسرار رکوع و سربرداشتن از آن، اسرار سجود، اسرار جلوس در نماز، معرفت اسرار تشهد در نماز و معرفت اسرار تسلیم می‌کند. ابن عربی در این بخش، ضمن شرح و توضیح فرازهای نماز و ذکر اسرار آن به تأویل آیات و روایات پرداخته است که تأویلات در این باب‌ها برجسته‌تر از باب‌های دیگر است[۶].
شریعت موضوعی است که در باب سوم مطرح شده است: سبب وضع شریعت در عالم دو امر است: اول صلاح عالم که شیوه انبیاء است و مؤید آن کلام پروردگار و لکم فی القصاص حیاة است. و سر آن این است که یاری‌رساندن به مؤمنین حقی بر عهده اوست. امر دوم: اثبات ذلت عبودیت و ظهور عزت ربوبیت است. و سرش حکم غیرواقعی سلطان است[۷].
در باب پنجم در سی شماره اسرار علت واجب شدن طهارت و ویژگی آبی که به آن طهارت انجام می‌شود، [۸] اسرار مضمضه، [۹] اسرار اقامه نماز[۱۰] اسرار تفاوت بین فاتحه و سوره[۱۱] و مانند آن مطرح شده است.
او در ذکر اسرار انصراف از وضو به سوی نماز، به نزول روح‌الامین بر قلب انسان اشاره کرده که می‌گوید: ای عقل به سوی مصلای خود برو تا خداوند سبحان کلامش را بر تو تلاوت کند، گوش بده و ساکت باش و در آن مقام ثابت باش که آن مقام حیرانی و سرگردانی و جایگاه حیات و زندگی است. قلبت را متوجه و اعتقاداتت را ترک بگوی و در هنگام سخن تدبر نکن و در جوابی که داده می‌شود تفکر نکن که این مقام تأیید و دوام و مشرب رسالت و نبوت است[۱۲]
نویسنده در بخشی از باب ششم در مقام رمز و تمثیل، دایره علیا را به‌مثابه تپه شنی دانسته است که مردم برای رؤیت حق بر آن اجتماع کرده‌اند. این جایگاه در جنت عدن قرار دارد و مردم به چهار مرتبه تقسیم می‌شوند: ربع از ایشان منابری برای آنها نصب شده که همان رسل و ورثه ائمه هدایت‌گر هستند. مرتبه دوم اهل اسره و خانواده که عبارت از انبیا که فرامین پروردگار را آورده‌اند. مرتبه سوم اصحاب کرسی که برای اولیا صالحین است. مرتبه چهارم اهل مراتب که مؤمنون به پروردگار هستند.
سپس می‌نویسد: بدان که سعداء در هر مرتبه درجاتی و اشقیاء درکاتی دارند. پس اهل منابر 3221 هزار و اهل اسره 3909 و اهل کراسی 2708 و اهل مراتب 4247 درجه دارند.[۱۳]
نویسنده در این باب که آخرین باب کتاب است در ده شماره اسراری را مطرح کرده است؛ از جمله در شماره دهم با تبیین معنای آیه و الذین هم علی صلاتهم دائمون می‌نویسد: و کسی که سر وضع نمازها را بداند، در همه حالات با تنوع اتفاقات، همواره در حال نماز و سر آن را پیگیر است. و بسنده به محافظت بر اوقات نماز نمی‌کند که اهل شغل و غفلت به این دچارند و عارفین تنها به یاد رب‌شان مشغولند و مراقبت ایشان تنها در قلبشان است و او کسی است که آن را توسعه می‌دهد و به او ندا می‌هد و می‌شنود[۱۴]
وضعیت کتاب
فهارس مطالب و منابع در انتهای کتاب ذکر شده است.
در پاورقی‌های کتاب اختلاف نسخه‌ها و معانی الفاظ ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- عابدی، احمد، مسائلی، احمد، «هندسه معرفتی ابن عربی در سه محور شریعت، شهود و عقل»، اندیشه نوین دینی، پاییز 1392، شماره 34؛ صفحه 7 تا 26.
- ملکی، محمد، «آداب حضور و اسرار سلوک»، کتاب‌های اسلامی، بهار 1384، شماره 20، صفحه 51 تا 80.