المفصل في تاريخ العرب قبل الإسلام

المفصل في تاريخ العرب قبل الإسلام
پدیدآوران	جواد علی (نویسنده)
ناشر	دار العلم للملايين مکتبة النهضة
مکان نشر	لبنان - بيروت عراق - بغداد
سال نشر	1391ق. = 1980-1971م.
چاپ	جلد هشتم چاپ اول جلدهاي 1,2,3,5,6,7,9,10 چاپ دوم جلد چهارم چاپ سوم
موضوع	عربستان - تاريخ - پيش از اسلام اسلام - تاريخ کشورهاي اسلامي - تاريخ کشورهاي عربي - تاريخ - پيش از اسلام
زبان	عربي
تعداد جلد	10
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏م‎‏7 / 38 ‏DS‎‏

المفصل في تاريخ العرب قبل الإسلام عنوان اثری است ده جلدی به زبان عربی از جواد علی در موضوع تاریخ عرب پیش از اسلام. نویسنده این اثر را در راستای تکمیل اثر هشت جلدی پیشین خودش نگاشته است.

ساختار

کتاب، 10 جلد دارد؛ جلد اول حاوی مقدمه مؤلف و محتوای مطالب است، از جلد دوم تا نهم شاهد ادامه محتوای مطالب هستیم، در جلد دهم، فهارس فنی کتاب ارائه شده است.

گزارش محتوا

این اثر، کتابی درباره تاریخ عرب قبل از اسلام است. نویسنده، پیشتر درباره این موضوع نوشته بوده، ولی در مقدمه‌اش بر کتاب متذکر می‌شود که این اثر، در واقع کتاب جدیدی است متفاوت از کتاب پیشینش که هشت جلد از آن چاپ شده بوده است؛ این اثر در انشاء و تبویب و ترتیب و نیز در مقدار زیادی از محتوای مطالبش با آن اثر پیشین وی، متفاوت است و حاوی مطالب جدیدی است که کتاب پیشین وی از آن خالی بوده است. در واقع، مطالبی که بعدها به چشم نویسنده خورده و کتابهای جدیدی که در تاریخ عرب جاهلی نگاشته شده و... مطالب جدیدی به ذهن نویسنده انداخته که وی را درصدد تکمیل اثر سابقش انداخته که حاصلش به‌صورت کتاب حاضر درآمده است. استاد نویسنده، یعنی سید محمد بهجت اثری، به وی پیشنهاد داده که نام کتاب را «المفصل في تاريخ العرب قبل الإسلام» بنهد؛ چرا که اثر حاضر، حاوی تفصیلی است که کتاب سابق نویسنده خالی از آن بوده است. وی در این اثر، شأن اثر سابقش در تألیف را مراعات کرده؛ یعنی خودش را در مقام حکم قرار نداده و احکام قاطعی صادر نکرده و آرایی در حوادث تاریخی در اثر گذشت زمان طولانی بر حوادث، از وی ابداء نشده است؛ بلکه صرفاً به توصیف حادثه و تحلیلش بر اساس آنچه برایش ظاهر شده، می‌پردازد.

او در مقدمه جلد اول کتاب پیشینش گفته: «این اثر یک کتاب تحقیقی است و من تمام تلاشم می‌کنم که مطالب را با جزئیات بیان کنم». گاه بر این عبارت وی در مقدمه کتاب سابقش ایراد می‌گرفته و می‌گیرند و وی عذرش در تفصیل این مباحث این است که قصدش صاف کردن جاده تحقیق برای کسانی بوده که پس از وی مشتاق تألیف درباره این موضوع می‌شوند. در واقع او برای محققان و متخصصان، کتاب نوشته و مطالبه جزئیات مسائل از حقوق این گروه از خوانندگان و نویسندگان است.

او در این کتاب، آنچه در جلدهای هشتگانه کتاب پیشین انجام داده که عبارت باشد از بررسی آنچه که درباره موضوعی از موضوعات در نوشته‌ها و موارد دیگر وجود دارد، و ثبت و تدوین این موارد را انجام داده است، تا خواننده مباحث، بر بحثی شامل و موادی کامل از موضوعی که دنبال آن می‌گردد دستیابی داشته باشد. گویا هدف نویسنده از نگارش این کتاب، درآوردن دایرة المعارفی در موضوع جاهلیت و جاهلیین بوده است. پس این کتاب و کتاب پیشین نویسنده، اثری است برای متخصصین و محققان است که علاقمند اشراف بر زندگی جاهلیت به‌صورت تفصیلی هستند و برای کسانی که دنبال مطالب مختصر و اجمالی هستند، نوشته نشده است. از این‌رو کتاب دارای مجلدات بسیاری است (که نویسنده در جلد اول حدس می‌زده بیش از 10 جلد دربیاید) و تمامی نواحی زندگی جاهلیان از جوانب سیاسی و اجتماعی و دینی و علمی و ادبی و فنی و تشریعی را در خود جای داده است.

جواد علی در مقدمه‌ای که بر جلد اول کتاب نوشته یادآور می‌شود: برخی از دوستان به من گفتند که تمام سامیان را در عرب داخل کنم و در این کتاب همانطور که از عرب بحث کرده‌ام از آنان نیز صحبت کنم؛ چرا که وطن سامیین اول، جزیرة‌العرب بوده و از آنجا به اماکن معروفی که بعدها در آن مستقر شدند، هجرت کرده‌اند. لذا آنان در این مهاجرت و استقرار مانند قبایل عربی هستند که بلاد عرب را ترک کرده و در عراق و بادیه و بلاد شام مستقر شدند. همین دوستان از من سؤال کردند که اگر تو آن قبایل مهاجر را قبایل عرب می‌شماری، چگونه درباره این قبایل سامی سکوت کرده‌ای و آنان را از عرب نمی‌شماری؟ پاسخ من به آنان این است که: قبایل عرب مهاجر، اصالتاً عرب هستند که کتابها و موارد دیگری بر عرب بودنشان تنصیص و تصریح دارند و این قبایل خودشان را به جزیرة‌العرب منسوب می‌دانند. همچنین لهجه آنان لهجه عربی است و شک و نزاعی در این نیست که فرهنگ آنها نیز فرهنگ عربی است. اما درباره شعوب سامی، اولاً میان علما اتفاقی بر وطن اول آنان نیست و همچنین از میان آنان گروه واحدی نیست که خودش را منتسب به عرب بداند و در موارد تاریخی که به دست ما رسیده مورد واحدی نیست که اشاره به این داشته باشد که این قبایل عربی هستند. لهجه آنان نیز هرچند در برخی امور باهم مشترک است اما در موارد زیادی نیز باهم اختلاف دارد، بلکه موارد اختلاف لهجه آنان بیش از موارد اتفاقشان است؛ لذا فرق بزرگی میان این گروه‌های سامی و قبایل عربی از لحاظ عرب بودن هست. وی سپس یادآور می‌شود که در جلد دوم اثر پیشین، درباره این امر یعنی تفاوت سامی و عربی توضیح داده است .

این اثر جواد علی، برجسته‌ترین و گسترده‌ترین کاری است که تا به امروز درباره تاریخ عرب پیش از اسلام انجام گرفته است. گستردگی دامنه پژوهش، مآخذ فراوان و دقت و صلاحیت علمی نویسنده، این کتاب را به اثری معتبر و در نوع خود بی‌مانند بدل کرده است، تا جایی که امروزه هیچ پژوهشگر غربی یا شرقی که به تاریخ کهن شبه جزیره عرب و زمینه تاریخی پیدایش اسلام به تحقیق دست می‌یازد، خود را از این کتاب بی‌نیاز نمی‌تواند دید.

می‌توان گفت که جواد علی گذشته از مآخذ و اسناد کهن عربی و غیر عربی، تقریباً از تمام کتابها و مقاله‌های مهم خاورشناسان در نگارش اثر بزرگ خود سود جسته است. او داده‌ها و دیدگاه‌های گوناگون را در هر موضوع بازگو می‌کند و از ارزیابی و نقادی دریغ نمی‌ورزد، اما هیچ‌گاه به داوری‌های شتابزده نمی‌پردازد و هیچ گرایش ویژه‌ای نگاهش را تار نمی‌کند؛ و این بی‌گمان یکی از علل مهم آوازه و اعتبار علمی المفصّل است.

این کتاب برای آنان که بخواهند تاریخ عرب پیش از اسلام را به گونه‌ای تخصصی مطالعه کنند، نمونه خوبی از یک پژوهش تاریخی فراگیر و چگونگی کار با داده‌های خام در چارچوب روشی علمی به‌دست می‌دهد. این کتاب درباره همه دولتها و پادشاهی‌های شبه جزیره عرب تا پیش از اسلام، و روابط عرب‌ها با ایران و یونان و روم و حبشه و هند، هم‌چنین سازمان جامعه عربی، انساب قبایل، زندگی روزمره، جنگ‌ها، عادات، اساطیر، ادیان، هنرها، صنایع، علوم، تقویم ها و تاریخ‌ها، خط و زبان، نثر و خطابه، شعر و شاعران، نیز سازمان اقتصادی، کشاورزی، تجارت، دریانوردی، راه‌ها، بازارها و انواع مالیات و دهها موضوع فرعی دیگر به بحث پرداخته است.

وضعیت کتاب

فهرست‌های هر جلد در انتهای آن جلد ذکر شده و علاوه بر آن در انتهای جلد دهم که حاوی فهارس کتاب است؛ مجدداً این فهارس ذکر شده است.

منبع مقاله

1. . مقدمه و متن کتاب.
2. . پایگاه اینترنتی آثار برتر، صفحه اول، کتاب، کتابهای مرجع، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الإسلام؛ به آدرس:

https://atharebartar.com/category/books/references-books/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%81%D8%B5%D9%84-%D9%81%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85/ در تاریخ 30 آبان 1400 ش