تربت پاکان
| تربت پاکان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مدرسی طباطبایی، سید حسین (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمومنین قم |
| ناشر | مطبعه مهر |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1335 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | قم - آثار تاریخی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | DSR 2113 /م74 م4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تربت پاکان، تألیف سید حسین مدرسی طباطبایی، كتابى است به زبان فارسى در معرفى شهر قم و مرقد حضرت معصومه سلام‌الله‌عليها و ديگر مراقد و آثار تاريخى موجود در اين شهر.
ساختار
كتاب در دو جلد به نحو ذيل تنظيم شده است:
مجلد اول؛ مشتمل بر يك مقدمه و سه بخش و مجلد دوم؛ مشتمل بر يك پيش‌گفتار، دو بخش و يك خاتمه است.
گزارش محتوا
اين كتاب بخشى از بررسى‌ها و مطالعات چندين ساله نویسنده، پيرامون بناها و آثار قديم شهرستان قم مى‌باشد. در اين نوشته خصوصيات بناها و آثار قديمى شهرستان قم به‌تفصيلى معرفى گرديده است. لازم به ذكر است كه در اين كتاب تنها به معرفى آثار دوره اسلامى پرداخته شده و از بناهاى دوره پيش از اسلام؛ مانند آتشكده‌ها و پرستشگاه‌ها و نقوش كوه‌ها و تپه‌ها و غيره سخنى به ميان نيامده است.
مجلد نخست اين كتاب، ويژه آستانه مقدسه است كه از سه بخش تدوين شده است:
در بخش نخست[۱] تاريخ آستانه به همراه كتاب‌شناسى آن ارائه گرديده است. در اين بخش مؤلف اجمالى از تاريخچه ورود حضرت فاطمه معصومه(س) به قم ارائه كرده و به مورد توجه بودن مرقد مطهر اين بى بى از روز نخست، از سوى پيروان و دوستداران اهل‌بيت عليهم‌السلام اشاره نموده است. پس از آن به مدفون شدن چند تن از نوادگان امام جواد(ع) در فاصله ميانه دو قرن سوم و چهارم هجرى در كنار حضرت معصومه(ع) اشاره شده و از تجديد بناهایى كه طى تاريخ، به ويژه در دوران صفويه و نيز قاجاريه، در اين آستانه مقدسه صورت گرفته سخن گفته شده است. مؤلف دراين بخش به برخى شاهان صفوى نظير شاه صفى و نيز شاه عباس دوم كه در اين آستانه مدفونند، اشاره كرده و از فتحعلى‌شاه و نيز محمدشاه قاجار به عنوان برخى مدفونين دراين آستانه نام برده و به معرفى مكان مقبره ايشان پرداخته است. در پايان اين بخش، كتابنامه مآخذ مربوط به آستانه مقدسه قم ارائه گرديده است.
در بخش دوم[۲]، با عنوان «مجموعه بنا» به معرفى بناهاى موجود در اين شهر و نيز تزيينات آنها پرداخته شده است. در اين بخش ابتدا به تفصيل به معرفى حرم و بيوتات متبرک در اين شهر پرداخته شده و از بانيان آنها و نيز كتيبه‌هاى موجود در آنها سخن گفته، به ميان آمده است. معرفى تربت مطهر، حرم، گنبد، رواق‌ها، مسجد بالاسر، مسجد موزه، ايوان طلا و مرافق و مناره‌ها، ايوان آينه و مناره‌هاى آن از جمله موضوعاتى است كه در ابتداى اين بخش بدان‌ها پرداخته شده است.
در قسمت دوم اين بخش، صحن عتيق و ايوان‌هاى آن و نيز بقاع موجود در آن معرفى گرديده است.
در ادامه به معرفى صحن نو و بزرگ آستانه مقدس كه در شرق حرم مطهر واقع است و نيز ايوان‌هاى آن پرداخته شده است.
در انتهاى اين بخش به معرفى مقابر چهار تن از پادشاهان صفوى؛ يعنى: شاه صفى، شاه عباس دوم، شاه سليمان و شاه سلطان حسین كه در جوار تربت منور واقع است، پرداخته شده است.
بخش سوم[۳] به معرفى اسناد و احكام مربوط به آستانه مقدسه اختصاص يافته است. در اين بخش متن چند طغرا از اسناد و احكام آستانه مقدس با توضيحاتى درباره هر يك به ترتيب ذيل آمده است: نخست متن چند وقفنامه و سپس اسناد و احكام خاندانى برخى از دودمان‌هاى وابسته به آستانه و آنگاه چند نمونه از «فرد»هاى مستوفيان آن جا.
يكى از نكات جالب توجه در اين بخش، معرفى اسناد و احكام مشاغل گوناگون آستانه؛ نظير: توليت قديمى، توليت جديدى(تفويضى)، استيفاء، صاحب نسقى، سركشيكى، تدريس، خطابت، كفشدارى و غيره است.
در انتهاى اين بخش به معرفى فردها و نسخه‌هاى جمع و خرج سر كار فيض آثار و طومارهاى تقسيم غله و كشيك نامچه‌ها و مانند آن كه نام خدمتگزاران آستانه در هر دوره از آنها دانسته مى‌شود، پرداخته شده است.
در پايان مجلد اول تصاوير مربوط به آستانه مقدس و اماكن موجود در آن و نيز تصوير اسناد مذكور در اين مجلد درج گرديده است.
اما مجلد دوم كتاب به معرفى آثار[۴] و بناهاى قديم[۵] در محدوده كنونى شهر قم اختصاص يافته است.
به باور نویسنده، در كتاب قم و برخى مصادر ديگر، پارهاى از اماكن قديمى قم نام برده شده كه به خاطر دگرگونى شكل شهر در طى قرون، تعيين محل وقوع آنها بدون مراجعه به اسنادى كه درباره تاريخ اين شهر نگاشته شده، امكان پذير نيست. از اين رو نویسنده با هدف معرفى موقعيت دقيق وقوع شهر قديم قم، بر اساس مآخذ تاريخى معتبر، در پيش‌گفتار اين مجلد به معرفى محل وقوع شهر قديم قم، رودخانه قم، تپه‌هاى قل درويش، نهر سعد، مدرسه سورانيك، ميدان مير، درب اصفهان، دروازه قلعه، دروازه كنكان، زاويه منصور بيك، سروز و سروزار و نيز مقابر قديم، و برخى اعلام جغرافيايى آن در كتاب‌هاى قديم پرداخته است.
در بخش اول كتاب، بناهاى قديم شهر قم[۶]، ذيل چهار عنوان ذيل معرفى گرديده است:
مزارات و مقابر، مساجد، مدارس قديم و آثار ديگر.
در بخش دوم، بناهاى قديم موجود در روستاها و بلوكات قم[۷] ضمن چهار عنوان معرفى گرديده است:
پيرامون شهر، قمرود، قهستان و وازكرود، خلجستان.
در خاتمه به معرفى و ارائه اسناد چهار مدرسه قديم از مدارس قم در پايان دوره صفوى؛ يعنى مدرسه فيضيه، مدرسه نجف قليبيك، مدرسه مومنيه و مدرسه خان پرداخته شده است.[۸]
در انتهاى اين مجلد هم تصاوير مربوط به اماكن تاريخى و نيز اسناد مذكور دراين مجلد درج گرديده است.[۹]
وضعیت کتاب
كتاب؛ مشتمل بر پاورقى‌هایى به قلم مؤلف و فهرست‌هاى ذيل مى‌باشد:
فهرست اعلام انسانى، اعلام جغرافيايى، كتاب‌ها و مآخذ.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه مؤلف.
- متن كتاب.
- داداش نژاد، منصور، نگاهى به كتاب «ميراث مكتوب شيعه»، نامه تاريخ پژوهان، زمستان1384، ش4،(20 صفحه - از 3 تا 22) .
- مدرسى طباطبايى، حسین، مكتب در فرآيند تكامل، ترجمه‌هاشم ايزدپناه، پشت جلد.