موسوعة العتبات المقدسة
| موسوعة العتبات المقدسة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | خلیلی، جعفر (نويسنده) |
| ناشر | مؤسسة الأعلمي للمطبوعات |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1987م , 1407ق |
| چاپ | 2 |
| موضوع | زيارتگاههاي اسلامي
شيعه - سرگذشت نامه کشورهاي اسلامي - سرگذشت نامه |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 12 |
| کد کنگره | /خ8م8 262 BP |
موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، نویسنده و روزنامه‌نگار عراقی ایرانی‌تبار، از آثار مهم در بررسی تاریخ و آثار علمی - فرهنگی شهرهای مقدس مکه، مدینه، نجف، کربلا، نجف، سامرا ، کاظمین، مشهد و قدس است. این اثر به زبان عربی در دوازده جلد منتشر شده است.
ساختار
این موسوعه به اقسامی تقسیم شده و هر عتبه‌ای بخشی از مباحث را به خود اختصاص داده است؛ مثلاً بخش‌هایی که به «مدینه منوره» اختصاص یافته از بخش‌های دیگری که به دیگر عتبات اختصاص یافته، مستقل است. اقسام کتاب، به‌ترتیب رایج در موسوعه‌های عمومی مرتب نشده است، بلکه هر قسمی از موسوعه در ضمن یک موسوعه بزرگ، موسوعه مستقلی است؛ لذا «موسوعة العتبات المقدسة»، مجموعه‌ای از موسوعات است[۱].
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه، نام موسوعه را اعم و گسترده‌تر از دائرةالمعارف دانسته است. هر دائرةالمعارف و معجمی در اصطلاح موسوعه است، لکن هر موسوعه‌ای معجم یا دائرةالمعارف نیست. نظام تألیف در معجم و در دائرةالمعارف بر مبنای حروف الفباست که با حرف الف آغاز و به حرف یاء ختم شده است، اما موسوعه مباحثش در شیوه تألیف به هیچ نظامی ملتزم نیست و تقدیم و تأخیر موضوعاتش بسته به سلیقه و ذوق نویسنده و مقتضیات بحث است؛ پس چون اهداف آن وسیع و احاطه‌اش گسترده است، نام موسوعه بر آن مطابق با واقع است. نوعی از موسوعات «تذکره» نامیده می‌شود. شیوه علمای عرب و غیر عرب این بوده که در این نوع از موسوعات، مجموعه‌ای از علوم را گرد می‌آوردند؛ مانند: تذکر صفدی و تذکره ابن حمدون[۲].
موسوعات عربی، افزون بر اینکه از قدیمی‌ترین موسوعات در تاریخ فرهنگ عامه است، گسترده‌ترین آنها از جهت اشتمال بر مباحث مختلفی در دین، علم، حکمت، ادب، تاریخ و فن است. حتی کتب عربی ویژه که برای یک غرض اختصاصی تألیف شده، نیز صبغه موسوعه عام را داراست و تنها اندکی از آنها فاقد این صبغه می‌باشد؛ به‌عنوان مثال کتاب «الأغاني» تنها مشتمل بر آوازها و آواز‌خوان‌ها نیست، بلکه یک موسوعه تاریخی عام است که مشتمل بر اخبار عرب، فارس و روم، در سیاق حدیث است. این موسوعه همچنین موسوعه‌ای ادبی مشتمل بر اشعار عربی و نثر و شرح حال شعرا و خطبا و نویسندگان و حکام و امراء و فرماندهان در اغلب ادوار تاریخی و ادبی و هنری است و نیز به جهت اشتمال بر قصص و افکار و شواهد، کتاب حکمت و امثال و اخلاق است[۳].
محقق اثر در ادامه مقدمه، پنج موسوعه بزرگ قدامة بن جعفر (متوفی 237ق)، ابوعثمان جاحظ (متوفی 255ق)، ابن قتیبه دینوری (متوفی 276ق)، ابوحنیفه دینوری (متوفی 282ق) و ابوالعباس مبرد (متوفی 285ق) را به‌اختصار معرفی کرده است[۴]. همچنین مجموعه آثار سیوطی که هریک به‌تنهایی به‌منزله دائرةالمعارفی است را متذکر شده است[۵].
کتب جدیدی که در نیمه اول قرن اخیر نوشته شده و ویژگی موسوعه را دارا هستند، فراوانند؛ از جمله: «المنجد في اللغة و الأدب و العلوم»، تألیف لویس معلوف یسوعی، «الأعلام» خیرالدین زرکلی، «تنقيح المقال في أحوال الرجال» عبدالله مامقانی، «أعيان الشيعة» سید محسن امین عاملی، «الذريعة إلی تصانيف الشيعة» شیخ آغابزرگ و «تاريخ العرب قبل الإسلام» دکتر جواد علی[۶].
واژه «عتبات» که موضوع موسوعه حاضر است، جمع «عُتبه» به معنای آستانه درب و چوبی است که پا بر آن گذاشته می‌شود. دیری نگذشت که عرف آستانه درب قصرهای پادشاهان و محل ورود خانه‌های ایشان را احترام گذاشتند و به‌مرور زمان اهمیت آن فزونی یافت. هم‌اکنون برخی از قبایل عراق هنگامی‌که می‌خواهند پناهنده زعیم یا بزرگی از رجال قوم شوند، به درب مهمان‌خانه یا خانه او رفته و خود را به آن بسته و آستانه آن را می‌بوسند. آستان‌بوسی اولین بار در «باب النوبي» رسم گردید و باب النوبي از ابواب دار الخلافه عباسی از سنه 447ق، بوده است [۷].
ازآنجاکه ضریح‌های ائمه(ع) مقدس و خود ایشان انوار الهی و فرستادگان خیر و برگزیدگان خلق از جهت طهارت و عفت و علم و تقوا هستند، ابواب و عتبات ایشان شایسته‌تر برای اجرای این مراسم هستند[۸].
عتبات مقدسه از مکان‌های مهم مرتبط با اسلام و مسلمین و فرهنگ عمومی هستند که لازم بود علما و ادبا به آن توجه ویژه کنند و موسوعه‌ای کامل و شامل را به آن اختصاص دهند؛ چراکه هریک از این عتبات مقدسه، اثر عظیمی در تاریخ اسلام و هنر و علوم و ادب داشته‌اند. بنابراین از صدر اسلام و از زمانی که «عتبه» در عرف مسلمین و اصطلاح ایشان وارد شد، همواره مصدری از مصادر گسترده تاریخ اسلامی بوده است؛ زیرا به برکت آن و به برکت بررسی و پژوهش درباره آن، دایره فقه اسلامی توسعه یافت و شروح و تفاسیر قرآن کریم و نصوص دینی فراوان شد[۹].
در ابتدای اثر، مقاله‌ای با عنوان «لمحة تاريخية مجملة عن مدن العتبات المقدسة»، به قلم دکتر حسین امین ارائه شده است. در ابتدای این مقاله چنین می‌خوانیم: «شهر مکه از قدیمی‌ترین شهرهای جزیرة العرب است که از آن در مصادر یونانی و آثار یمانی یاد شده است و فراوان با نام «مکرابا» که معنایش بیت الله الحرام است، به آن اشاره شده است»[۱۰]. در این مقاله همچنین قبایل مکه، اهمیت مکه، بنای بیت الله، ارکان کعبه و مسجدالحرام و تغییرات آن[۱۱] و نیز عتبات مدینه منوره، بقیع، کوفه، نجف اشرف، کربلا و... مورد مطالعه قرار گرفته است[۱۲].
«مجمل سير الائمة الاثني عشر»، به قلم جواد شبر، مقاله بعدی در این موسوعه است. در بخشی از این مقاله آمده است: در «موسوعة العتبات المقدسة»، بحثی وسیع و شرح‌حالی مفصل و مطالعه کاملی از هریک از ائمه دوازده‌گانه در اجزای مربوط به هریک از عتبات مقدسه ارائه شده است[۱۳].
آخرین مقاله جلد اول، با نام «الشيعة و التشيع»، نوشته عبدالواحد انصاری است[۱۴].
در جلدهای دیگر کتاب به‌ترتیب ذیل، عتبات مقدسه و آثار و ابنیه و شخصیت‌های علمی - فرهنگی مرتبط با آنها مطرح شده است:
جلد دوم: مکه مکرمه.
جلد سوم: مدینه منوره.
جلد چهارم و پنجم: تاریخ فلسطین و تاریخ و فضیلت قدس.
جلد ششم و هفتم: نجف اشرف.
جلد هشتم: کربلا.
جلد نهم و دهم: کاظمین.
جلد یازدهم: خراسان.
جلد دوازدهم: سامراء.
وضعیت کتاب
این اثر در 1344تا 1359ش/1965 تا 1980م، در بغداد چاپ شد و چاپ دوم آن در دوازده جلد در 1366ش/1987م، در بیروت به انجام رسید[۱۵].
فهرست مطالب در انتهای جلدهای کتاب ذکر شده است. در پاورقی‌های کتاب نیز مستندات و برخی توضیحات نویسنده ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- دانشنامه جهان اسلام، جعفر خلیلی،