علمای معاصر

علمای معاصر‏
پدیدآوران	خياباني تبريزي، علي بن عبدالعظيم (نویسنده) عقيقي بخشايشي، حميدرضا (به کوشش)
ناشر	دفتر نشر نويد اسلام
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1382ش ,
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

علمای معاصر، تألیف میرزا علی واعظ خیابانی، مشتمل است بر شرح حال 257تن از فقها، حکما، مؤلفین، ادبا و مورخین دینی معاصر. تحقیق و تکمیل اثر توسط عقیقی بخشایشی انجام شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر پیشگفتار مصحح، پیشگفتار نویسنده و شرح حال علماست؛ بدین‎گونه که شرح حال عالم تحت عناوینی چون نسب، نشو و نما، تحصیلات، آثار و تألیفات مطرح شده است. نقل کلام علما و نوشته‎های آثار مختلف در رابطه با هر عالم بخش مهمی از شرح حال را به خود اختصاص داده است. بخشی از صفحات کتاب نیز به اجازه‎های علما اختصاص دارد.

گزارش محتوا

مصحح کتاب در مقدمه‌اش اهمیت پرداختن به موضوع کتاب را این‎گونه تبیین کرده است: «زندگی عالمان دینی و پیشوایان مذهبی، از یک نوع برکت و قداست خاصی برخوردار می‎باشد که در دیگر زندگی‌نامه‎ها نمی‌توان آن خصوصیت را پیدا نمود. شاید مهم‎ترین عامل این ویژگی آن بوده باشد که نوع این بزرگان، رهروان راه حق و حقیقت و سالکان مسالک سبیل الله بوده‌اند و همین خط مشی و روش آنان به آثار باقی‌مانده و متروکات به‎جامانده آنان نیز تعدی و تسری داشته است و یکی از آن آثار، تاریخ زندگی و سرگذشت گذر عمر آنان می‎باشد».

سپس در ذکر آثاری که در این موضوع نگارش شده می‌نویسد: «خوشبختانه در اعصار اخیر دو کتاب ارزنده از آذربایجانی عزیز ما پیرامون شرح حال علما و دانشمندان اسلامی انتشار یافته است که هر دو ارزشمند و هر دو از اعتبار والایی برخوردار می‎باشند که به‎حق نمی‌توان از علو مرتبت و نفاست ارزش آنها گذشت: یکی کتاب مستطاب «ريحانة الأدب في تراجم المعروفين بالكنية أو اللقب» تألیف میرزا محمدعلی مدرس تبریزی که یک دوره دائرةالمعارف تراجم و رجال و در مورد شناخت دانشمندان و آثار آنان می‎باشد که حقیقتاً یکی از حسنات روزگار ما می‎باشد.

دومی کتاب «علمای معاصرین» تألیف واعظ شهیر و ادیب اریب، عالم ربانی مرحوم حاج ملا علی واعظ خیابانی است که شرح حال جمعی از علمای ایران، عراق، مصر و هند را از سال 1299 تا 1366ق، آخرین روزهای حیات خود با نظم خاصی به رشته تحریر درآورده است.

مصحح در ادامه، شیوه خود در تصحیح اثر را این‎گونه تبیین کرده است: «روش کار ما در تنقیح و تکمیل این کتاب، بسیار ساده و روشن می‎باشد؛ سعی و کوشش شده است که کوچک‎ترین دخالت تغییردهنده معنی در اصل متن انجام نپذیرد و مطالب مؤلف محترم عیناً به همان صورتی که بوده است آورده شود. فقط در مواردی که احیاناً نیاز به توضیح و تصحیح داشته باشد، در پاصفحه یا در تکمله آورده و با چند ستاره، مشخص گردد و عناوین و القاب یا وفیات بعد از عصر مؤلف با کروشه [ ] افزوده شود و در مواردی نیز عکس یا دست‎خط آورده می‌شود که تصویرها و دست‎خط‎ها عموماً از مصحح خواهد بود؛ چون اصل کتاب مطلقاً عاری از عکس و تصویر بوده است و دیگر تاریخ وفات معاصرین مؤلف در ردیف دیگر متوفیان قرار گرفته است. اصولاً استخوان‎بندی کتاب بر اساس وفیات اعیان و اشخاص پیش‎بینی و طراحی شده است.

اگرچه مؤلف، شناسنامه و معرفی‌نامه‌ای اجمالی از کارها و تألیفات خود را ارائه داده‌اند، ولی مصحح به جهت اینکه خواننده با بصیرت و آگاهی لازم به مطالعه بپردازد، فشرده‌ای از احوال نویسنده را در مقدمه کتاب ذکر کرده است. وی پس از ذکر شرح حالی مختصر، به معرفی آثار نویسنده پرداخته و از جمله کتاب حاضر را معرفی می‌کند و در مورد سرگذشت خودنوشتش می‌نویسد: «از مطالبی که در مورد او می‌توان گفت این است که او ذره‌ای حتی به‎قدر سرانگشت از واقعیت‎نگاری تجاوز نکرده است و در مورد خود نیز هیچ‎گونه ادعایی نداشته است؛ به‎عکس اغلب معاصرین خویش.

واعظ خیابانی در مقدمه اثر، انگیزه و هدف خود از نگارش این کتاب را با وجود آثار دیگری در این زمینه، چنین توضیح می‌دهد: «از عنفوان شباب به معرفت تراجم علمای اعلام و اطلاع از تواریخ موالید و وفیات و مجاری حالات فقهای کرام، مولع و حریص و در این موضوع ترجمه جمله‌ای از علمای متقدمین و متأخرین خاصه و عامه در مجلدات اربعه «وقائع الأيام» و مجلدات ثمانیة «منتخب المقاصد و الفوائد» مفصلاً و مشروحاً نگارش داده بود، ولی اخیراً به نظر قاصر رسید که کتاب مستقلی فقط در احوال سعادت‎اشتمال علمای معاصرین امامیه، محض ابقای آثار جمیله و ایفای حقوق جلیله ایشان و موجبات تأسی مستعدین از اهل علم و عرفان به ایشان فراهم آورد...».

او همچنین محدوده بررسی زندگی علما را این‎گونه مشخص می‌کند: «در این باب، تاریخ حیات و شرح حالات و کیفیت زندگانی و گزارش‎ها و موالید و وفیات و مؤلفات و مصنفات و اساتید و تلامیذ هریک از مبرزین و مراجع تقلید از علما و مجتهدین معاصر، از ایران و عراق و هندوستان که به‎طور اجمال و تفصیل از احوال ایشان مطلع و مسبوق شده [است] مذکور می‌دارد و اگر ترجمه و شرح حالات بعضی از معروفین معاصرین فروگذاری بشود، فقط به موجب کریمه سبحانك لا علم لنا إلا ما علمتنا (بقره: 32) می‎باشد».

اولین شخصیتی که در کتاب معرفی شده، آیت‌الله سید حسین کوه‎کمری (متوفی 1299ق) است که به گفته نویسنده، نسل اندر نسل، منشأ فضل و کمال و مشعل‎داران فقه و فقهاهت بود‎ه‌اند و سید حسین، جد والای سید محمد حجت است. نویسنده با استناد به مجله المرشد، نام سید حسین کوه‎کمری را در کنار میرزا محمدحسن شیرازی، از جمله علما و مجتهدین اواخر قرن سیزدهم هجری دانسته که عالم به نور هدایت ایشان روشن گردید.

در بخشی از این نوشتار چنین می‌خوانیم: «در زمان شیخ انصاری مشرف به ریاست روحیه سیدنا المترجم، و قرین وی علامه مجدد شیرازی بودند و بعد از شیخ هر دو متصدی حکومات شرعیه و متحمل رجوعات دینیه شدند و آنچه شایسته و سزاوار مقام ایشان بود، از مناعت و جلالت، حیازت کردند. پس از اصقاع عالم و بلاد بعیده ایشان را اراده نمودند و هر گرسنه و تشنه، از فضائل علم و جمیل اخلاق و بسط ید ایشان مستفید و مستفیض گشتند؛ تاآنکه سیدنا المترجم به رحمت حق پیوستند و مجدد شیرازی به ریاست دینیه و دنیویه، مستقلاً قیام فرمود.

نویسنده در رابطه با برخی از علمای معاصر به‌اختصار بسنده کرده است و گاه مصحح مطلبی را بر آن افزوده است؛ مثلاً در رابطه با آیت‌الله جعفر سبحانی می‌افزاید: «استاد آیت‌الله جعفر سبحانی امروز یکی از بارزترین اساتید و آیات حوزه علمیه قم می‎باشند و در کثرت تألیف و جامعیت تدریس، یکی از چهره‎های موفق در حوزه علمیه قم می‎باشند...».

آخرین شرح حال به نویسنده اختصاص دارد که با ذکر اجازه‎‎های آیات عظام بروجردی، حجت کوه‎کمری و سید ابوالحسن اصفهانی همراه است. فراوانی ذکر اجازات علما سبب شده که مصحح به جهت رعایت اختصار برخی از این اجازه‎ها را حذف کرده و خواننده را به منبع آن ارجاع دهد: «سپس باز مؤلف محترم، بخش‎هایی از اجازات مندرج در کتاب مستدرک بحار را آورده که علاقه‎مندان می‌توانند به خود آن کتاب مراجعه کنند».

در آخر این شرح حال، تاریخ وفات نویسنده 14 صفر 1367 ذکر شده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب و منابع و مآخذ در انتهای آن ذکر شده است. در پاورقی‎های کتاب به منابع مطالب اشاره شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

تاریخ علمای بلخ

علمای خراسان و نهج‌البلاغه

نجوم السماء في تراجم العلماء (شرح حال علمای شیعه قرن‌های یازدهم و دوازدهم و سیزدهم هجری قمری)

مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی