صون المنطق و الكلام عن فن المنطق و الكلام

صون المنطق و الكلام عن فن المنطق و الكلام
پدیدآوران	سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر(نویسنده)
عنوان‌های دیگر	جهد القريحة في تجريد النصيحة
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
چاپ	1
شابک	‎278-2-7451-5236-7
موضوع	منطق - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BC‎‏ ‎‏66‎‏/‎‏9‎‏ ‎‏س‎‏9‎‏ص*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

صون المنطق و الكلام عن فن المنطق و الكلام و يليه جهد القريحة في تجريد النصيحة (مختصر نصيحة أهل الإيمان في الرد علی منطق اليونان لأحمد بن عبدالحليم بن تيمية) دو کتاب به زبان عربی هستند که هردو تألیف جلال‎الدین عبدالرحمن بن ابوبکر سیوطی(849-911ق) است. موضوع این مجموعه (دو کتاب) کلام و منطق است. در واقع سیوطی در این دو کتاب (که دومی تلخیص و شرح کتاب ابن تیمیه(641-707ق) است) به بیان تاریخچه مختصری از ورود منطق از یونان به اسلام و شیوع آن در میان مسلمان و نظرات علما در رد این علم و تحریم آن می‌پردازد.

ساختار

کتاب دارای دو بخش است؛ بخش اول به معرفی نویسنده، خطبه کتاب، محتوای مطالب صون المنطق و الکلام اختصاص یافته است و بخش دوم دارای دو مقدمه و متن جهد القریحة در چهار مقام است.

گزارش محتوا

در ابتدای کتاب، سرگذشت مختصری از سیوطی ارائه می‎شود و بیست‎وچهار مورد از نوشته‎های وی ذکر می‌گردد. نویسنده در مقدمه از نگارش کتابی با موضوع تحریم اشتغال به فن منطق با عنوان «القول المشرق» سخن می‌گوید که آن را در سال 867 یا 868 نوشته است. او در ضمن آن کتاب، اقوال علمای اسلام در ذم و تحریم این فن را بیان کرده است. وی می‎نویسد در آن موقع شنیدم که ابن تیمیه کتابی را در نقض قواعد منطق نگاشته است ولی به آن دسترسی پیدا نکردم تا اینکه در بیست سال بعد خداوند بر من منت نهاد و به درجه اجتهاد رسیدم. در آن موقع کسی (که فکر می‎کنم درباره من می‎پنداشت که بهره‎ای از منطق ندارم) به من گفت که از شروط اجتهاد شناخت فن منطق است. سیوطی با تعریض می‌گوید: و آن بیچاره نمی‎دانست که من بیش از کسانی که مدعی دانستن منطق هستند، به این علم واقفم؛ و اصول قواعدش و بنیادهایش و آنچه از آن نتیجه می‎شود را به‎استثنای محی‎الدین کافیجی از تمام عالمان منطق آن دوران، بیشتر بلدم. سیوطی برای این امر کتاب ابن تیمیه یعنی «نصیحة اهل الإیمان فی الرد علی منطق الیونان» را در «جهد القریحة فی تجرید النصیحة» تلخیص و شرح می‎کند. او ابن تیمیه را در این کتاب می‎ستاید و می‌گوید «و أحسن فیه القول ما شاء من نقض قواعده قاعدة قاعدة و بیان فساد اصولها» و به‎خوبی در آن از نقض قواعد منطق به‎صورت قاعده قاعده و بیان فساد اصول منطق یونانی، سخن گفته است. وی از کسانی یاد می‎کند که به‎دوراز تحقیق علمی هستند و از تحریم منطق یونان در این کتاب و فتوای بعضی مانند ابن صلاح در تحریم منطق یونان و... ایراد می‌گیرند. او آنان را با عباراتش سرزنش می‎کند.

نویسنده در ادامه مقدمه، عباراتی از طرفداران اهل منطق را در رد کلام ابن صلاح در تحریم منطق نقل کرده و به‎نقد آن می‌پردازد و سپس می‎نویسد: درنهایت به این نتیجه رسیدم که کتاب مبسوط و جامع‎ومانعی را درباره تحریم منطق بر طریقه اجتهاد و استدلال بنویسم و در آن صحت آنچه را ابن صلاح درباره نفی اباحه اشتغال منطق بیان کرده است، اثبات کنم. چون شروع در نوشتن آن کردم و تحقیق در این امر به نقل نصوص ائمه در منع نظر در علم کلام هم کشیده شد و از طرف دیگر، بین منطق و کلام تلازم هم هست، نام این کتاب را «صون المنطق و الکلام عن فن المنطق و الکلام» گذاشتم. در ابتدای این کتاب تاریخچه و شروع وضع منطق و شروع داخل شدن این علم در ملت اسلام و رواجش میان مسلمانان بیان شده است. همچنین نقطه شروع افرادی که کتاب‎های اصول را با منطق جمع کردند و رواج آن در میان متأخرین بیان شده است. سیوطی با استناد به قول شهرستانی در ملل و نحل و ابن صلاح و نووی در طبقات و کندی و ابن زولاق در تاریخ مصر و دیگران بیان می‎کند که: واضع فن منطق ارسطو از اهالی اصطخر در زمان اردشیر بن دارا بوده است.

ابن تیمیه در «نصیحة اهل الإیمان فی الرد علی منطق الیونان» می‌گوید: واضع منطق، ارسطو، مردی از یونان، است. او اولین کسی است که قائل به قِدَم عالم شد. او همچنین می‌گوید: یونانیان مشرک و کافری که ستارگان و بت‎ها را می‎پرستیدند بسیار بدتر از یهود و نصارای پس از نسخ و تبدیل، بودند. آنان بیش از 300 سال قبل از میلاد مسیح زندگی می‎کردند. چون مسیح مبعوث شد به دین او گراییدند و پس از تغییر ملت مسیح به کیش دین مرکبی از توحید و شرک که ترکیبی از حق و باطل بود درآمدند که البته این دین، بر آنچه پیشینیانشان بر آن بودند، برتری داشت. از نگاه ابن تیمیه در این کتاب، شیاطین در بسیاری از امور، یونانیان را یاری می‎رساندند ولی آنان نمی‎دانستند که این شیاطین هستند که آنان را یاری می‎کنند ازاین‎رو به شیاطین اقرار نکرده و در چنین افعالی صرفاً معتقد به قوای نفسانی یا امور طبیعی یا قوای فلکی می‎شدند. اسباب عجایب عالم نزد آنان و بوعلی صرفاً در این سه مورد خلاصه می‎شد و از تأثیر شیاطین در شر در عالم غافل بودند. او در جای دیگر، منطق را برگرفته از هندسه و به هدف انتقال از شکل محسوس به معقول می‎داند.

سیوطی، درباره ابتدای داخل شدن این علم در میان مسلمانان از قول شیخ نصر مقدسی در کتاب «الحجة علی تارک المحجة» می‎نویسد:... شنیدم که ابومحمد عبدالله بن ابوزید فقیه مالکی در قیروان می‌گفت: خداوند بنی‎امیه را بیامرزد زیرا هیچ‎گاه از میان خلفای آنان کسی بدعت در اسلام نگذاشت... اکثر کارگزاران و والیان آنان عرب بودند ولی وقتی خلاقت از بنی‎امیه به دست بنی‎عباس افتاد، دولت آنان به دست فارس‎ها افتاد و ریاست در میان آنان گشت؛ در قلب‎های اکثر رئیسان آنان کفر و بغض به عرب و دولت اسلام وجود داشت و آنان حوادثی را برای اسلام رقم زدند که در راستای هلاکت اسلام بود... اولین حوادثی که در این زمینه رقم زدند آوردن کتاب‎های یونانی به سرزمین اسلام و ترجمه آن‎ها به زبان عربی و در دسترس مسلمانان قرار دادن این ترجمه‎ها بود. سبب خروج این کتاب‎ها از سرزمین روم به بلاد اسلامی، یحیی بن خالد برمکی بود. او سپس از چگونگی ورود این کتاب‎ها به سرزمین‎های اسلامی توسط یحیی بن خالد از بلاد روم می‎نویسد و از خالد بن یزید بن معاویه هم به‎عنوان اولین کسی که کتاب‎های یونانی را به دلیل علاقه‎اش به کتاب‎های کیمیا به عربی ترجمه کرد، نام می‎برد. وی سپس از دو طریق یوحنا بن بطریق و دیگران و طریق حنین بن اسحاق در ترجمه آثار یونانی به عربی یاد می‎کند؛ اولی را از نوع ترجمه تحت‎اللفظی و کلمه به کلمه می‎داند و به دو دلیل آن را تضعیف کرده و مردود می‎شمارد و طریق حنین را به دلیل نقل به مضمون، (به‎جز در علم ریاضی) صحیح‎تر و قابل‎اعتمادتر می‎داند. سیوطی، در ادامه حدیث قلم و دوات را مطرح می‎کند و سپس از حدیث هفتادوسه فرقه سخن به میان می‎آورد و بعدازآن از قول تاریخ ذهبی، عبدالرحمن بن حکم بن هشام بن عبدالرحمن بن معاویه بن هشام بن عبدالملک بن مروان اموی را اولین کسی می‎داند که فلسفه را به اندلس برد. او با استناد به قول ابن تیمیه، ابوحامد غزالی را اولین کسی می‎داند که منطق را با اصول مسلمانان آمیخت. سیوطی به نقل از غزالی در احیاءالعلوم درباره فلسفه می‎نویسد: فلسفه یک علم واحد نیست؛ بلکه دارای چهار جزء است که یکی از آن‎ها هندسه و حساب است و دومی منطق، سومی الهیات و چهارمی طبیعیات. درباره رواج فلسفه در میان متأخرین می‎نویسد: خواجه نصیر طوسی برای کسانی که در رصدخانه و دارالحکمة او اشتغال به فلسفه داشتند روزی سه درهم، برای دارالطب و حکیمان روزی دو درهم و برای اهل حدیث و محدثان روزی نصف درهم پرداخت می‎کرد که این امر باعث شیوع اشتغال به علوم فلسفی در آن دوران شد.

دومین کتاب، این مجموعه همان «جهد القریحه فی تجرید النصیحة» سیوطی است که آن را در تلخیص و شرح کتاب ابن تیمیه نوشته است. وی در مقدمه این کتاب می‎نویسد: هنگامی‎که خطای طایفه‎ای از قضایای منطقی بر من آشکار شد، چیزی درباره آن نوشتم... بر من آشکار شد که ریشه فساد گفتارهایشان در الهیات بسیاری از اموری است که در منطق به آن معتقد شده‎اند؛ مانند ترکیب ماهیات از صفاتی که آنان ذاتیات می‎نامندش، یا اعتقادشان به حصر راه‎های علم، یا حدود و قیاسات برهانی یا حدودی که تصورات با آن‎ها شناخته می‎شوند یا حتی آنچه درباره صورت‎های قیاس و مواد یقینیات ذکر کرده‎اند. او درباره ترتیب مباحث کتاب چنین می‎نویسد: علمای منطق این علم را بر حد و نوعش و قیاس برهانی و نوعش، بنا کرده‎اند. علت آنان این است که علم یا تصور است و یا تصدیق و طریقی که در آن به تصور دسترسی پیدا می‎کنیم حد است و طریق در تصدیق قیاس. مطالب این کتاب هم در چهار مقام خواهد بود؛ دو مقام سلبی و دو مقام ایجابی. دو مقام اول در رد توضیح قول منطقیان به این است که تصور و تصدیق مطلوب فقط از طریق حد و قیاس به دست می‎آیند و دو تای دومی درباره اینکه حد مفید علم به تصورات و قیاس یا برهان، مفید علم به تصدیقات است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای این اثر ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه‎های کتاب.