ابن زولاق، حسن بن ابراهیم
| نام | ابن زولاق، حسن بن ابراهیم |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | ابراهیم |
| متولد | 919 م |
| محل تولد | فسطاط مصر |
| رحلت | 386 ق یا 996 م |
| اساتید | ابوجعفر طحاوى
ابو عمر کندی |
| برخی آثار | فضائل مصر و أخبارها و خواصها لابن زولاق |
| کد مؤلف | AUTHORCODE06345AUTHORCODE |
ابن زولاق، ابومحمد، حسن بن ابراهیم بن حسین بن حسن بن على بن خالد بن راشد بن عبدالله بن سليمان بن زولاق مصرى ليثى (919-996ق)، فقيه و محدث بزرگ، مورخ مصری، معاصر دو دولت اخشیدیون و فاطمیون، نویسنده کتاب فضائل مصر و أخبارها و خواصها لابن زولاق
ولادت
در سال 306ق / 919م، در فسطاط مصر، ديده به جهان گشود. جد او حسین بن حسن از مشاهیر علمای عصرش بود.
تحصیلات
وى، در جوانى به حديث و تاريخ روى آورد و حديث را از ابوجعفر طحاوى فراگرفت. او، در 330ق، به دمشق رفت و پس از حضور در مجالس درس محدثان و راویان آن ديار، به مصر بازگشت و مدتى عهده‌دار امر قضا شد، اما چون شيفته تاريخ و گردآورى رویدادهاى آن بود، بيشتر عمر را بر سر این كار گذاشت.
ابن حجر عسقلانى پس از بيان این نكته كه ابن زولاق از جمع كثيرى استماع حديث كرده و تصانيف او را گواه بر این امر دانسته است، گفته كه ابن اعين الغزال به ناحق او را، به دليل ابراز تشيع نسبت به فاطمیان، نكوهش و تكذيب كرده است كه با توجه به تأليفات او، تشيع وى بعيد نمى‌نمايد.
امین كه زندگى‌نامه نسبتاً كاملى از وى به دست داده است، با استناد به همین قول ابن حجر، وى را شيعه دانسته و مى‌گوید: احتمالاً دوازده امامى بوده است.
نوشته‌هاى وى از منابع عمده و اصيل تاريخ سده‌هاى نخستين مصر اسلامى، به‌ویژه دوره‌هاى اخشيدى و فاطمى است. البته بيشتر این آثار از میان رفته، اما پيش از آن، از مآخذ مؤلفان تاريخ بوده است. از کتاب‌هاى او جز چند نسخه خطى ناقص، در دست نيست.
آثار
مؤلفان، آثار بسيارى را به او نسبت مى‌دهند كه از جمله آن‌ها مى‌توان به كتب زير اشاره كرد:
- اتمام اخبار امراء مصر للكندى؛
- ذيل اخبار قضاة مصر كندى (در اخبار قاضيان مصر كه از 246ق، با ترجمه احوال قاضى بكار بن قتيبه آغاز مى‌شود و به رجب 386ق، در احوال محمد بن نعمان قاضى فاطمى پایان مى‌يابد. بر همین کتاب كندى، ابن حجر و شاگردش سخاوى، ذيل‌هایى نوشته‌اند)؛
- اخبار سيبویه المصرى (كه در آن، افزون بر شرح احوال، برخى از اشعار و لطايف و كلمات قصار سيبویه را آورده است)؛
- العيون الدعج في حلى دولة بنى طغج(كه ابن سعيد، مختصر آن را در المغرب في حلى المغرب نقل كرده است)؛
- الموازنة بين مصر و بغداد؛
- تاريخ الكبير على السنين (بروكلمان معتقد است كه این کتاب، تاريخ مصر تا 49ق / 669م را در بر دارد)؛
- تاريخ مصر يا تاريخ مصر و فضائلها؛
- سيرة ابن طولون؛
- سيرة العزيز؛
- سيرة المعز لدين الله (كه اهم مؤلفات اوست و مقريزى، بخش عمده کتاب خود را از آن گرفته است)؛
- سيرة جوهر؛
- سيرة خمارویه؛
- سيرة كافور؛
- سيرة محمد بن طغج الاخشيد؛
- فضائل مصر و اخبارها (روزنتال انتساب این کتاب را به ابن زولاق، به دليل ضعف تأليف، مورد انتقاد قرار داده و نيز معتقد است چهار کتابى كه بروكلمان از ابن زولاق دانسته است، «به ظاهر همه، یکى، يا كاملاً شبيه یک‌ديگر است...». دوسلان این اثر را مختصر یک کتاب مفصل ديگر دانسته است)؛
- في فضائل مصر و النيل؛
- کتاب في خطط مصر (كه نام آن در غالب منابع آمده است)؛
- كواكب در احوال خاندان ماذرايى (نام ديگر این کتاب، سيرة الماذر آيتين است).
آثار ابن زولاق، چنان‌كه اشاره شد، توجه مورخان و نویسندگان بعدى را به خود جلب كرده است. اينان، گاه به صراحت و با ذكر نام و اغلب بدون ذكر نام، مطالب خود را از نوشته‌هاى وى گرفته‌اند؛ برای نمونه ياقوت در «معجم البلدان» در 8 مورد، ابن خلكان در 4 مورد، دوادارى در 2 مورد، ابن دقماق در 3 مورد، مقريزى در «اتعاظ» در 4 مورد و در «خطط» نيز در 4 مورد، ابن ظهيره در 20 مورد، حر عاملى در 1 مورد و ابن حجر در 36 مورد، به نوشته‌هاى ابن زولاق استناد جسته‌اند؛ علاوه بر اينها، ویت، معتقد است كه ابن میسر هم از ابن زولاق بسيار نقل كرده و تقريباً تمامى گزارش مربوط به سال‌هاى 362 تا 365ق را از وى گرفته است. برخى نيز ابن سعيد و ابن حجر را، پس از مقريزى، از مؤلفانى دانسته‌اند كه بيش از ديگران از وى نقل كرده‌اند.
وفات
وى، در سال 386ق / 996م، درگذشته است. برخى نيز درگذشت او را 389ق، نوشته‌اند[۱].
پانویس
منابع مقاله