استاد و درس (صرف و نحو)
استاد و درس اثر فارسی استاد على صفايى حائرى، کتابى است در مورد روش تدريس ادبيات عرب و مباحثى در علم صرف و نحو.
| استاد و درس (صرف و نحو) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | صفایی حائری، علی (نویسنده) |
| ناشر | ليلة القدر |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1381 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-7803-06-0 |
| موضوع | زبان عربی - خود آموز زبان عربی - صرف و نحو |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PJ 6203 /ص7الف5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب با مقدمه مؤلف آغاز و مطالب در دو بخش تنظيم شده است:
- سبک و روش آموزش؛
- اصل درس‌ها كه شامل تدريس علم صرف و نحو مى‌باشد.
شيوه بيان مطالب بسيار ساده و روان و همراه با مثال است.
گزارش محتوا
مؤلف، در مقدمه، پيرامون ضرورت تغيير در مطالب و كتب درسى و هم‌چنين تغير در شيوه تدريس، توضيحاتى داده است.
بخش اول، به بيان سبک و روش تدريس و آموزش علم صرف و نحو اختصاص يافته است.
مؤلف، ابتدا عناوین را بيان نموده و سپس هر كدام را به صورت كامل شرح و توضيح داده است.
اولین عنوانى كه مؤلف به توضيح آن پرداخته، «هدف» است. وى در این زمینه معتقد است هنگامى كه هدف روشن نباشد، بر فرض كه جنبش، شور، تقليد و سنتى باشد، اما اين‌ها ريشه‌اى بوده و باورى به‌وجود نمى‌آورد.
به باور وى، هدف، تزريقى و تحمیلى نيست و مربى آن نيست كه هدف را به زور بقبولاند، بلكه مربى كسى است كه مقدمات تصمیم را فراهم كرده و زمینه را مى‌چيند تا طرف، خود تصمیم بگيرد و بيابد.
نظر نویسنده درباره تدريس آن است كه استاد مطالعه‌اش را در حضور شاگردان انجام دهد تا شاگردان از طرز شروع و حركت او، به روش و شيوه‌اش پى‌ببرند.
وى بيان مى‌كند كه این روش، زودتر به نتيجه مى‌رسد و برداشت‌هاى عظيم‌تر و غنى‌ترى درپى خواهد داشت.
ساير عناوین بخش اول، عبارتند از:
وظيفه؛ مراحل؛ مسائل؛ كليدها؛ ملاك‌ها؛ روش‌ها؛ تفسير؛ تاريخ؛ مرحله فكرى؛ قدرت روحى؛ طرح؛ برنامه.
بخش دوم، در دوقسمت زير، تنظيم شده است:
قسمت اول: صرف كه شامل دو مقدمه و دو فصل است.
مؤلف، در مقدمه اول، به توضيح واژه‌هایى از قبيل لفظ، كلمه، اسم، فعل، حرف، ماضى، مضارع، امر و... پرداخته است.
در مقدمه دوم، به تعريف صرف، فايده و موضوع آن و تقسيم‌بندى موضوع پرداخته شده است. مؤلف معتقد است كه صرف، چند فايده دارد:
الف) شناختن كلمه‌ها و در نتيجه ترجمه آن‌ها؛
ب) تلفظ صحيح آن‌ها؛
ج) ساختن واژه‌هاى جديد برای مقاصد جديد.
فصل اول، در دو بخش، اختصاص به اسم و فعل سالم دارد.
در بخش اول، وزن اسم‌هاى ثلاثى، اسم‌هاى رباعى، اسم‌هاى خماسى، اسم فاعل و اسم مفعول، صفت مشبهه، صيغه‌ى مبالغه، صفت تفضيلى توضيح داده شده است.
در اوزان افعال، این موارد بيان گرديده است: فعل‌هاى ثلاثى مجرد؛ ثلاثى مزيد؛ وزن‌هاى رباعى.
مؤلف، در پایان این بخش، راه شناخت معانى باب‌ها را بيان كرده است. به نظر وى، بهتر این است كه یک كلمه را در چند باب بياوريم مثلاًكَشَفَ؛ روشن كرد، اِكتشف؛ كشف را پذيرفت، اِنكشف؛ آشكار شد و...
در بخش دوم، قواعد ساخت افعال ماضى، مضارع، امر، نهى، معلوم، مجهول، نفى، جحد، استفهام، نهى و... توضيح داده شده است. مؤلف، هر كدام از این موارد را به صورت كامل بيان كرده و سپس با مثال، به توضيح آن‌ها پرداخته است.
در فصل دوم، در هشت بخش، از غير سالم‌ها بحث شده است.
مؤلف، غير سالم‌ها را چنين توضيح داده است: «هرگاه با كلمه‌اى برخورد كنيم كه بر طبق اوزان ذكر شده باشد، بايد آن كلمه را به یکى از اوزان برگردانيم. هرگاه با كلمه‌اى برخورد كنيم كه بر طبق این وزن‌ها نباشد، ناچار يا ابدال شده يا اعلال و يا ادغام».
وى در این بخش‌ها، به بيان و بررسى مضاعف، معتل و مهموز پرداخته و هم‌چنين قواعد اعلال، ادغام و ابدال را تشريح كرده است.
قواعد ابدال، در بخش اول و قواعد ادغام و مضاعف، در بخش دوم آمده است:
مضاعف بر دو گونه است:
- اصم، مثل مَدَّ و اَعَدَّ كه دو حرف از یک جنس در یک كلمه است؛
- مطابق، مثل زلزلَ، وسوس كه در رباعى نمونه دارد و حرف‌هایش با هم برابرند.
عناوین ساير بخش‌ها عبارتند از: اعلال مثال؛ اجوف؛ ناقص؛ لفيف مقرون؛ لفيف مفروق و مهموز.
مؤلف، در پایان قسمت صرف، مرورى كوتاه و اجمالى به مطالب بيان شده، نموده است.
قسمت دوم، به مباحث نحوى اختصاص داشته و در دو فصل حركت‌ها و تركيب‌ها، تنظيم شده است.
فصل اول، با توضيح در مورد حركات شروع شده است. حركت آخر كلمه‌ها يا ثابت است كه آن كلمه را مبنى مى‌گویيم و يا متغير است كه آن را معرب مى‌نامیم.
حركت آخر كلمه مبنى، چهار حالت دارد:
- سكون؛
- فتحه؛
- ضمه؛
- كسره.
مؤلف، تمام موارد معرب و مبنى را با مثال و به صورت كامل، مورد بررسى قرار داده است.
مفهوم اعراب؛ علايم و اقسام آن؛ اقسام معرب و عوامل اعراب، از جمله مباحث این قسمت، مى‌باشند.
اعراب به حالتى مى‌گویند كه وضع كلمه را روشن مى‌كند كه آيا فاعل است يا مفعول يا مضاف اليه.
یکى از مطالب مهم فصل اول، عوامل اعراب است. مؤلف، عوامل اعراب را ابتدا با نمودار رسم كرده و سپس هر كدام را به صورت جدا، مفصل شرح داده است.
فصل دوم، مبحث تركيب‌ها را در خود جاى داده است.
مؤلف، تركيب‌ها را با دو مثال آغاز مى‌كند. مثال اول: جاء محمود، محمود آمد.
مثال دوم: حسنٌ رجلٌ حنونٌ، حسن مرد مهربانى است.
وى به این نكته اشاره دارد كه هر تركيب، از موضوع و محمول و يا از مسند و مسند اليه تشكيل شده و متعلقاتى از قبيل مفعول به، مفعول له، مفعول فيه، جار و مجرور، حال، تمیز و توابع، دارد.
مؤلف، مبحث تركيب‌ها را با اسناد آغاز نموده و در آن، اسناد تقيدى، تركيبى، مفرد، تثنيه و جمع، مفرد، مونث، فعل و نائب فاعل را همراه با مثال شرح و توضيح داده است.
از جمله مطالب مهم این فصل، مبحث «مسند و مسند اليه» است كه یکى از مباحث آن، مبتدا و خبر مى‌باشد. مؤلف، در این زمینه چنين توضيح مى‌دهد:
«مبتدا اسمى است كه با آن شروع كرده‌ايم تا توضيحى پيرامون آن بياوريم و خبر همان توضيح است كه برای اسم اول مى‌آوريم. مبتدا و خبر هر یک حالت‌هایى دارند.مبتدا دو قسم است، یکى معرفه‌اى كه از آن خبر مى‌دهيم و دوم صفتى، كه همراه با حرف استفهام و نفى بوده و فاعلش اسم ظاهر باشد. خبر گاهى مفرد است و گاهى جمله. خبر مفرد يا جامد است يا مشتق».
نواسخ؛ متعلقات؛ توابع؛ متعلقات مسند؛ حروف مشبهۀ بالفعل؛ افعال ناقصه؛ افعال مقاربه؛ افعال قلوب و حروف نفى؛ صفت؛ عطف بيان؛ عطف به حروف؛ تاكيد و بدل، از جمله مباحث این قسمت مى‌باشند.
وضعيت کتاب
فهرست مطالب در ابتداى کتاب آمده و توضيحات به صورت كامل در پاورقى ذكر شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.