صرف و نحو و اصول تجزیه و ترکیب
صرف و نحو و اصول تجزیه و ترکیب، تألیف محمد خوانساری، از جمله آثاری است که با موضوع ادبیات عرب، به زبان عربی نگارش شده است.
| صرف و نحو و اصول تجزیه و ترکیب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | خوانساری، محمد(نويسنده) |
| ناشر | ناهيد |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| چاپ | 20 |
| شابک | 978-964-6205-21-5 |
| موضوع | زبان عربی - صرف و نحو |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PJ 6203 /خ9ص4 |
در ابتدای کتاب میخوانیم: «از چاپ اول این کتاب بیش از چهل سال میگذرد و با وجود این زمان بالنّسبه طولانی همچنان مورد استقبال و عنایت مدرسان زبان عربی و دانش‌آموزان و دانشجویان قرار دارد و پیوسته تجدید چاپ میشود»[۱].
ساختار
کتاب، مشتمل بر مقدمه چاپهای کتاب و دو بخش صرف و نحو است. بخش صرف مشتمل بر مقدمات و سه مبحث فعل، اسم و حرف است. در بخش نحو نیز در پنج فصل مباحث مختلف مورد بحث قرار گرفته است.
این کتاب، به شیوه آموزشی همراه با مثال و تمرین نگارش شده است.
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه کتاب، برخی ویژگیهای این چاپ از کتاب را بیان کرده است. عمده‌ترین مطالبی که به چاپهای قبل افزوده شده عبارت است از:
- در بحث مشتقات، یک قسم خاصی از مشتق عنوان شده که در کتاب‌های قدیم و جدید صرف کمتر بدان پرداختهاند و آن «فعیل به معنی مفعول» است... این صیغه را نیز باید نوعی خاص از مشتقات دانست و آن را به تعداد مشتقات افزود.
- در بسیاری از موارد به تعداد مثالها و تمرینها افزوده شده و سعی بر آن بوده است که مثالها و تمرینها از آیات و روایات و عباراتی باشد که به‌خصوص پس از انقلاب اسلامی، در سخنرانی‌ها و گفته‌ها و نوشته‌ها بسیار به‌کار می‌رود[۲].
نویسنده سپس به شیوه آموزش برای مبتدیان اشاره کرده و ضروری دانسته است که مطلب را با مثال آغاز کنند و پس از ذکر چند مثال ساده، قاعده را از آن استخراج کنند؛ یعنی به شیوه استقرا، ذهن دانشجو را از جزئی به کلی رهنمون شوند. وی این روش را در مراحل عالی نیز پسندیده میداند، اما چون در مراحل عالی دانشجو برای ادراک و فهم قوانین انتزاعی آمادگی دارد، می‌توان با بیان قانون کلی شروع کرد[۳].
خوانساری در انتهای مقدمه به برخی اختلافات نحو عربی با دستور زبان فارسی اشاره کرده است[۴].
همان گونه که ذکر شد مطالب کتاب در دو بخش صرف و نحو ارائه شده است که به‌طور خلاصه مشتمل بر این مطالب است: الف)- نویسنده در ابتدای کتاب، تصریف را عبارت از تغییر صورت کلمات به عربی میداند؛ بنابراین موضوع علم صرف را اینگونه معرفی می‌کند: موضوع علم صرف، کلمه و تغییراتی است که عارض آن میشود. سپس همانند سایر کتب آموزش ادبیات عرب به معرفی حروف هجا میپردازد. وی علاوه بر ذکر این حروف، تلفظ صحیح آنها را نیز بیان می‌کند. بیان تفاوت همزه و الف، همزه وصل و قطع، حروف شمسی و قمری در ادامه آمده است[۵].
نویسنده پس از تبیین اقسام کلمه و بیان وجه امتیاز فعل از اسم، وارد مبحث فعل شده و افعال ماضی، مضارع، امر را با صرف افعال و ذکر معانی فارسی آنها بیان کرده است[۶].
فعل از لحاظ حروف اصلی و زائد، بر چهار قسم است: یا ثلاثی است یا رباعی و هریک یا مجرد است یا مزید. نویسنده پس از ذکر ابواب ثلاثی مجرد و مزید به‌ترتیب هریک از ابواب را با ذکر مثال و تمرین توضیح میدهد. رباعی مجرد تنها یک باب و رباعی مزید سه باب دارد. لازم و متعددی، معلوم و مجهول، متصرف و غیر متصرف، معرف و مبنی از دیگر تقسیمات فعل است که مورد بررسی قرار گرفته است[۷].
جامد و مشتق، معرفه و نکرده، معرب و مبنی و اسماء عدد از مهمترین مباحث بخش اول کتاب است. در انتهای این بخش به تجزیه اسم با توجه به متصرف و غیر متصرف بودن پرداخته شده است[۸].
مشهورترین تقسیمات حروف، تقسیم حروف به عامل و غیر عامل است. حروف عامل، حروفی هستند که موجب تغییر اعراب کلمه دیگر میشوند. مشهورترین حروف عامل عبارتند از: حروف جارّه، حروف مشبّهة بالفعل، حروف ناصبه و حروف جازمه. حروف غیر عامل نیز حروفی هستند که تأثیری در اعراب کلمات بعد ندارند. تعداد حروف غیر عامل بسیار است که حروف استفهام، تعریف، تنبیه، تفصیل، نفی و عطف از آن جمله هستند[۹].
ب)- علم نحو از تغییراتی که در جمله‌های مختلف عارض کلمات میشود و از روابط کلمات جمله با هم سخن می‌گوید. در علم نحو عمده توجه به کلمات معرب است، ولذا اولین مطلبی که به آن پرداخته شده تبیین کلمات معرب و مبنی است[۱۰].
نویسنده سپس در دو بخش کلی، اعراب فعل و اسم را بیان کرده است. در هریک از این دو بخش، مواضع رفع، نصب و جرّ بیان شده است[۱۱].
بعضی از کلمات در اعراب، تابع کلمات ماقبل خود هستند و به همین جهت آنها را «توابع» می‌نامند. توابع عبارتند از: نعت، تأکید، بدل، عطف بیان و عطف به حروف که به‌ترتیب با ذکر مثال تبیین شدهاند[۱۲].
اصل این است که رفع و نصب و جر اسما و رفع و نصب و جزم افعال، با ضمه و فتحه و کسره و سکون باشد، اما در بسیاری از موارد این حرکات به‌صورت دیگر درمیآید و از این لحاظ اعراب به چند قسم منقسم میشود که عبارت است از: اعراب به حرکات؛ اعراب به حروف؛ اعراب به حذف؛ اعراب محلی و اعراب تقدیری. نویسنده در پاورقی تذکر میدهد که راجع به این موضوع در خلال مباحث گذشته اشاراتی شده است، اما از لحاظ آموزش و سهولت تعلیم و تعلم مناسبتر آن است که در آخر همه مباحث عنوان شود[۱۳].
در انتهای این بخش از کتاب، تعدادی از آیات قرآن کریم تجزیه و ترکیب شده است[۱۴].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده است. در انتهای کتاب با عنوان «استدراک»، برخی توضیحات و ملحقات ذکر شده است. نویسنده، توضیحاتی درباره برخی الفاظ و مطالب در پاورقی ذکر کرده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.
وابسته‌ها
صرف و نحو یا روش تجزیه و ترکیب عربی