جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و مضافات بلخ
جغرافياى تاريخى بلخ و جيحون و مضافات بلخ تألیف الهامه مفتاح (1330 ه.ش) درباره آثار تاريخى بلخ و شاعران بلخى و رود جيحون مى‌باشد كه به زبان فارسى و در يك جلد نوشته شده است.
| نام کتاب | جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و مضافات بلخ |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | مفتاح، الهامه (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 2075 /ل4م7 |
| موضوع | بلخ - آثار تاریخی
بلخ - جغرافیای تاریخی رود جیحون شاعران بلخی |
| ناشر | پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1376 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10689AUTOMATIONCODE |
در اين كتاب سعى شده است تا اطلاعات و معلوماتى جمع‌آورى گردد كه در كتب جغرافى‌نويسان عرب و ايرانى و در لابلاى سطور سفرنامه‌ها و تواريخ راجع به بلخ و جيحون پراكنده است و از اين طريق دست كم كار محققان جغرافياى تاريخى را از جستجو در درياى وسيعى از منابع و ماخذ تاريخى - جغرافيايى آسان نموده است.
انگيزه تألیف
چنانچه مؤلف در مقدمه اشاره مى‌دارد، هدف وى از اين تألیف نخست شناخت بخشى از مرزهاى خراسان بزرگ مى‌باشد. ديگر آنكه همسايگان خود را بشناسیم، زيرا ايرانيان فراوانى كه بخش اعظمى از فرهنگ و قوميت ما را دارا مى‌باشند، در اين نواحى زندگى مى‌كردند و مى‌كنند.
گزارش محتوا
امروزه، ولايت بلخ استان كوچكى است در شمال افغانستان كه در شمال تركستان با حد فاصل جيحون، در شرق ولايت سمنگان، در غرب ولايت جوزجا، در جنوب ولايت باميان با كوه‌هاى بابا را دارد و قسمتى از قلمرو بلخ در استان‌هاى مذكور جاى دارد. بلخ در تشكيلات مملكتى امروزه در حكومت كلان و مربوط به ولايت مزار شريف مى‌باشد. به عقيده اكثر مورخان، زرتشت پيغمبر از همين نقطه ظهور كرده و پيدايش سروده‌هاى اوستا نيز در خاک باختر صورت گرفته است. اين شهر تاريخى و متمدن و معروف داراى آثار باستانى و ابنيه دوره بعد از اسلام بوده كه به عنوان يادگارى از عظمت آن هنوز هم موجود است.
مسافت شهر بلخ از مركز ولايت مزار شريف بيست و دو كيلومتر و از كابل ششصد و چهل و سه كيلومتر و ارتفاع آن از سطح دريا يك هزار و يك صد و هشتاد و پنج متر است. نخستين بانى اين شهر را بنابر روايات، بن بلاخ بن سامان بن سلام بن حام بن نوح گفته‌اند. برخى بناى آن را به منوچهر بن ايرج بن فريدوم پيشدادى و برخى به جمشيد و گروهى به گشتاب نسبت مى دهند كه جهت بناى آن ده سال صرف وقت نمود.
بنا به گزارش مؤلف، بلخ داراى بيرق‌هاى بلند كه زيباترين و آبادترين شهرهاى دنيا به شمار مى‌رفت، بنابر آزمندى جهانگير خان و در اثر تهاجم و حملات پى در پى، بيست و دوبار اشغال و تخريب شده است، در قلمرو ماد باختريش آخرين حد كشور ايران محسوب مى‌شد، و در دوره هخامنشى و غلبه يونانيان، باختر در قلمرو سلوكيان در آمد و سپس حكومتى مستقل شد.
لشكركشى قتيبه به بلخ در زمان حجاج بن يوسف بود و چنانچه از تواريخ عيان مى‌گردد، قتيبه اولين كسى است كه در ناحيه بلخ امنيت كامل برقرار نمود، و مردم را به دين اسلام فرا خواند.
ساختار
در ابتدا با مقدمه‌اى از مؤلف و سپس گفتارى از وى پيرامون تاريخچه و موقعيت جغرافيايى و حكومتى بلخ در دوران تاريخ، شروع مى‌گردد. بعد از آن از مهاجرت آريايى‌ها به اين سرزمين و شاهان اوليه بلخ سخن به ميان مى‌آورد. در ادامه از موقعيت جغرافيايى آمودريا كه همان جيحون باشد و سرچشمه و رودهاى و نهرهاى آن مطالبى را ارائه مى‌دهد. سپس از موقعيت جغرافى بلخ و ساختمان و ساختار بلخ در دوره اسلامى و همچنين از دروازه‌ها و گذرها و محلات شهر بلخ سخن مى‌گشايد. همچنين از راه‌هاى تجارى، بازرگانى كه از بلخ عبور مى‌كرده و كالاها و صادرات بلخ سخن مى‌گويد. در فصلى از ضرب سكه در دورده اسلامى در بلخ اشاره مى‌كند كه عمر اولين بار مسكوكاتى را به پيروى از شك، صورت و وزن دراهم ساسانى ضرب كرد، و بر آن لااله‌الاالله وحده و محمد رسول‌الله نوشت.
همچنين وى در ابوابى درباره طبقات و جامعه اين شهر و لباس بلخيان مى‌گويد. در بخشى از كتاب به ذكر مساجد بلخ و مزارهاى مشهور بلخ اشاره مى‌نمايد. در ادامه از مدارس بلخ؛ مانند مدرسه زندان و مدرسه خليليه سخن مى‌گويد.
مؤلف بخش نسبتا مفصلى را در اين كتاب تحت عنوان (نگاهى به شعراى معروف بلخ) به ذكر نام و شرح حال اين شعرا و ذكر اشعار معروف آنان مى‌پردازد. در بخش ديگرى از اين مجموعه نگاهى دارد به شهرها، قراء، قصبه‌ها و مضافات بلخ. در پايان كتاب نيز منابع و مآخذ مطالب كتاب ذكر گرديده است و در آخر به پيوست‌هاى كتاب اشاره شده است.
وضعیت کتاب
كتاب حاضر داراى سه پيوست كه شامل نقشه‌ها، فهرست اماكن، اشخاص، كتب، مى‌باشد.
منابع مقاله
متن و مقدمه كتب.
پیوندها
مطالعه کتاب جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و مضافات بلخ در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور