لوامع الأسرار في شرح مطالع الأنوار (قطب‌‌الدین رازی)

    از ویکی‌نور
    لوامع الأسرار في شرح مطالع الأنوار
    نام کتاب لوامع الأسرار في شرح مطالع الأنوار
    نام های دیگر کتاب مطالع الأنوار في الحکمة و المنطق. شرح
    پدیدآورندگان قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد(شارح)

    سراج‌الدين ارموي، محمود بن ابي‌بکر (نويسنده)

    زبان عربي
    کد کنگره
    موضوع منطق - متون قديمی تا قرن 14

    فلسفه‌اسلامی - متون قديمی تا قرن 14

    سراجالدين ارموي، محمود بن ابي بکر، 594 - 682ق. مطالع الأنوار في الحکمة و المنطق - نقد و تفسير

    ناشر مطبعه الحاج محرم افندي البسنوي
    مکان نشر
    سال نشر مجلد1: 1261ش , 1303ق ,
    کد اتوماسیون AUTOMATIONCODE37556AUTOMATIONCODE

    لوامع الأسرار في شرح مطالع الأنوار کتابی است به زبان عربی و با موضوع منطق و فلسفه. کتاب مطالع الأنوار را قاضی سراج‎الدین محمود بن ابوبکر ارموی(متوفی 689) نوشته و قطب‎الدین محمود بن محمد رازی(متوفی 766) آن را برای غیاث‎الدین وزیر، شرح کرده است.

    لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار از مهم‎ترین کتاب‎های مفصل منطقی است که موردتوجه منطق‎دانان و فیلسوفان مسلمان بوده و هست. قطب رازی در این کتاب تحت تأثیر چهار شخصیت بزرگ منطقی: ابن‎سینا، فخر رازی، خونجی و خواجه نصیر است و میان آرای اختلافی آن‎ها به داوری می‎نشیند. کتاب مطالع الأنوار مهم‎ترین اثر منطقی سراج‎الدین ارموی از منطق‎دانان بنام قرن هفتم و معاصر منطق‎دانان بزرگی چون افضل‎الدین خونجی، اثیرالدین ابهری، خواجه‎نصیرالدین طوسی و نجم‎الدین عمر کاتبی قزوینی است[۱].

    ساختار

    کتاب، دارای مقدمه شارح، مقدمه نویسنده و محتوای مطالب است. شارح در متن عبارات نویسنده را با «قوله...» آغاز کرده و توضیح می‎دهد.

    گزارش محتوا

    مطالع الأنوار شامل دو بخش اصلی است؛ در بخش اول آن مباحث منطقی بیان شده است و در بخش دوم آنکه به چهار فصل تقسیم شده است به ترتیب، مباحث امور عامه، جواهر، اعراض و الهیات به معنی اخص بیان گردیده است. در این کتاب (لوامع الأسرار ...)، بخش منطق، شرح شده است. در واقع این اثر دربردارنده کتاب مطالع الأسرار سراج‎الدین ارموی و شرح آن به نام لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار قطب‎الدین رازی است؛ مطالب ارموی در حاشیه کتاب ذکر شده و متن اصلی از آن رازی است.

    قطب‎الدین رازی در مقدمه‎اش به بیان اهمیت علم منطق پرداخته و بیان کرده که بدون درک مطالب این علم انسان به راه مستقیم هدایت نمی‎شود «و لایهتدی الی سواء السبیل الا بدرک مطالبه و لولاها لما یتضح الخطاء من الصواب» و گفته «هر رأی و نظری که با این معیار سنجش نشود در معرض بطلان است».[۲] او عبارتی از بوعلی و دیدگاه فارابی را در اهمیت و رئیس‎العلوم بودن این علم ذکر می‎کند.[۳] سپس از تلاش مستمرش در آموزش این علم و غور در کتاب‎های منطقی سخن می‎گوید تا جایی که بیان می‎کند: «و لا یبقی فیه کتاب یبالی بشأنه او یرغب فی انتهاج سنن میدانه الا و قد تصفحت شینه و سینه و تعرفت غثه و ثمینه» یعنی؛ کتاب قابل ذکری در این علم نمانده که من در درست و غلط و ارزشمند و بی‎ارزش آن را مرور نکرده باشم. وی درباره کتاب شفای بوعلی هم که در منطق نوشته و سوءبرداشت‎های از آن صحبت می‎کند و می‎گوید به ذهنم آمد که در زمان حاضر نیاز به کتابی در منطق هست که اسرار آن را توضیح دهد و سوءبرداشت‎ها را حل کند. او در میان کلماتش گلایه‎ای هم از مردمان زمان خودش می‎کند و می‎نویسد: «اذ انا فی زمان صار الجهل فیه مشهورا و العلم کأن لم یکن شیئا مذکورا... و لو قلت عمیت اعین الزمان لما کذبت...» یعنی من در زمانی هستم که جهل در آن مشهور [جا افتاده] است و گویا علم هیچ ارزشی ندارد... و اگر بگویم چشم‎های زمان کور شده است، دروغ نگفته‎ام.[۴]

    قطب‎الدین رازی، در ادامه می‎گوید که این کتاب را برای غیاث‎الدین محمد شرح داده است. او وقتی به نام وی می‎رسد حدود یک صفحه او را با القاب و تشبیهات غلوآمیز می‎ستاید و در بخشی با استناد به شعری بیان می‎کند «ما ان مدحت محمدا بمقالتی/لکن مدحت مقالتی بمحمد» و سپس می‎گوید در میان کتاب‎های منطقی لوامع الأسرار را برای شرح کردن انتخاب کردم زیرا شاگردان و اطرافیانم(اصحاب) به درس و بحث آن اهتمام داشتند و از من هم درخواست کردند آن را شرح کنم؛ و من در شرح آن صرفاً بر حل ترکیب و روشن کردن اسلوب‎های بحث تمرکز نکردم بلکه قواعد فن و مقاصد منطقیان را محقق کردم و در نقد کلامشان و رد و قبول آن مبالغه کردم و آن را لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار نامیدم.[۵]

    شارح پس از ذکر امور فوق در مقدمه‎اش بر کتاب، به توضیح مباحث منطقی‎ای که ارموی در مطالع الأنوار ذکر کرده می‎پردازد؛ او پس از حمد الهی در ابتدا کلیاتی مانند وجه احتیاج به این علم و اهمیت آن و نیز موضوع این علم را مطرح می‎کند و تصور و تصدیق، مفرد و مرکب، اسم و فعل و حرف را توضیح می‎دهد.[۶] وی پس‎ازآن در باب دوم کتاب، مباحث کلی و جزئی را شرح می‎دهد و در این باب درباره تساوی نقیض دو متساوی و تقسیمات کلی به نوع و جنس و فصل و عرض خاص و عام بحث می‎کند. در باب سوم مباحث مربوط به نوع را شرح می‎دهد، در فصل چهارم مباحث مربوط به فصل را، در فصل پنجم مباحث عرض عام و خاص را.[۷] وی سپس در فصل ششم به سراغ مباحث تعریف می‎رود و در آن خلل در تعریف با اخلال به‎شرط، تعریف به مثال و... را توضیح می‎دهد و سپس به سراغ قضایای شرطیه رفته و شرطیه‎های متصله ومنفصله و محصوره و مهمله و... را شرح می‎دهد و پس‎ازآن صور قضایا و نسبت بین آن‎ها را بیان می‎کند.[۸] ادامه مباحث کتاب درباره ضرورت و امکان، تناقض، بیان عکس مستوی و نقیض، انواع قضایای شرطیه از لزومیه و اتفاقیه و ...، تلازم در شرطیات، اختلاف و اتفاق در کم و کیف این قضایا و... صحبت می‎کند[۹] و پس‎ازآن به سراغ بیان قیاس می‎رود. او در مباحث قیاس ضمن فصول متعددی، از اقسام قیاس و ضرورت وجود مقدمتین در قیاس حملی، شرایط انتاج در اشکال اربعه قیاس، توضیح قیاس‎های شرطی اقترانی و استثنایی، حد وسط و شرایط آن، ارتباط دو قضیه در قیاس شرطی از لحاظ مانعة‎الجمع یا خلو بودن یکی یا هردو، قیاس استثنائی، قیاس خلف و سایر مباحث آن، صحبت می‎کند[۱۰] وی پس از شرح عبارات ارموی در قیاس، در ادامه، مختصری هم متن او را در باب برهان و استقراء توضیح می‎دهد و در پایان، مغالطات (قیاسات مغالطی) را شرح می‎کند.[۱۱]

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب، در ابتدای کتاب آمده است. مطالب مطالع الأنوار ارموی در حاشیه کتاب ذکر شده و متن اصلی کتاب، مربوطه به شرحی است که قطب‎الدین رازی بر آن نگاشته است. همان‎طور که در آخر کتاب ذکر شده است؛ این اثر در زمان سلطان «غازی عبدالحمید خان» در چاپخانه حاج محرم افندی در اواخر صفر 1303 قمری به چاپ رسیده است.[۱۲] کتاب، پاورقی ندارد. قطب‎الدین رازی بالای کلمات «قوله...» خط کشیده است. بااینکه کتاب به زبان عربی نوشته شده ا ما در بعضی موارد از عبارات فارسی استفاده شده است مثلاً در صفحه 253 جمله «زید است که دبیر است» را به‎عنوان‎مثال برای موردی که مفید حصر خبر در مبتدا است، ذکر می‎کند.

    پانویس

    1. پایگاه مرکز پژوهشی میراث مکتوب
    2. ر.ک: متن کتاب، ص2
    3. ر.ک: همان، ص2-3
    4. ر.ک: همان، ص3
    5. ر.ک: متن کتاب، ص4
    6. ر.ک: متن کتاب، ص5-45
    7. ر.ک: همان، ص45-90
    8. ر.ک: همان، ص91-159
    9. ر.ک: همان، ص160-247
    10. ر.ک: همان، ص247-348
    11. ر.ک: همان، ص248-351
    12. ر.ک: کتاب، ص352

    منابع مقاله

    مقدمه و متن کتاب.

    وابسته‌ها

    شرح مطالع الأنوار في المنطق

    پیوندها