فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی
| نام کتاب | فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | مرکز پزوهشي دايره المعارف علوم عقلي اسلامي وابسته به موسسه آموزشي پژوهشي امام خميني (ره) (نويسنده) |
| زبان | فارسي |
| کد کنگره | BP 11/5 /ف4 |
| موضوع | دانشمندان اسلامي
سرگذشت نامه و کتاب شناسي علوم اسلامي |
| ناشر | موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، مرکز انتشارات |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | مجلد1: 1389ش ,
مجلد2: 1389ش , مجلد3: 1389ش , مجلد4: 1389ش , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE15916AUTOMATIONCODE |
فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی اثر جمعی از پژوهشگران مرکز پژوهشى دائرةالمعارف علوم عقلى اسلامى وابسته به مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)، فرهنگنامهای است که به بازشناسى و بازنمایى اعلام و مشاهیر بهویژه عالمان برجسته علوم عقلى اسلامى میپردازد.
ساختار کتاب
کتاب دارای یک مقدمه است و پسازآن، هر اعلام این علوم به ترتیب حروف الفبا معرفی میشوند. در اين فرهنگنامه نام 7847 نفر از اعلام علوم عقلى مرتبط با حوزه معارف عقلى اسلامى است كه با افزودن مدخلهاى ارجاعى به آن، شامل 8559 مدخل اصلى و ارجاعى خواهد شد. ذيل هركدام از مدخلهاى اصلى، تاريخ ولادت و وفات (يا، قرن حيات)، نام كامل، القاب، كنيهها، تخصصها، مذهب، مليت، محل ولادت و وفات، استادان، شاگردان و آثار آن شخصيت، همراه با منابع اين اطلاعات، ذكر شده است[۱].
گزارش محتوا
در بخش مقدماتی کتاب، مطالب مفید و با ارزشی در مورد کیفیت تدوین، اهداف و انگیزههای تألیف و مباحثی مرتبط با آن مطرح شده است. از ویژگیهای این فرهنگنامه این است که با توجه به شاخصههایى که معمولاً براى هر نوع از فرهنگنامهها در نظر مىگیرند، فرهنگ اعلام علوم عقلى اسلامى، نمونهاى مشابه طبقات رجالی است؛ زیرا این مجموعه از میان همه اعلام، تنها به کسانى مىپردازد که به علوم عقلى مرتبط با حوزه معارف اسلامى اهتمام داشتهاند. این فرهنگنامه، با نمونههاى مشابه خود تفاوتهایى دارد که برخى از آنها مىتواند از نقاط قوت این مجموعه به شمار آید، اما برخى دیگر را بىگمان باید در شمار کاستىهاى آن دانست. در مورد کاستیهای موجود در این فرهنگنامه نگارنده متذکر این نکته میشود که این مرکز، بهمنظور انجام برنامه گزینش مدخلهاى اعلام علوم عقلى اسلامى، باید معجمها و تراجمى را که در دسترس بودند، بررسى مىکرد تا از میان آنها، اعلام علوم عقلى اسلامى را استخراج کند و از میان این اعلام، مدخلهاى دائرةالمعارف و فرهنگنامه اعلام را برگزیند؛ اما چون اهلفن نیز معمولاً، درباره همه اعلام حضور ذهن لازم را ندارند و گزینش دقیق مدخل، تنها با اطلاع دقیق از ویژگىهاى اعلام امکانپذیر است، بهناچار استخراج بعضى از اطلاعات درباره اعلام در دستور کار گروه مدخلشناسى این مرکز قرار گرفت. پس از چند سال تلاش پژوهشى، روشن شد که نام بیش از 9900 نفر از اعلام علوم عقلى با اطلاعات مهمى از آنها استخراج شده است. از سوى دیگر، برخى اشخاص و مراکز پژوهشى از وجود چنین حجم اطلاعاتى در این مرکز، آگاهى یافتند و درخواست فراهم شدن زمینهاى بهمنظور استفاده عمومى از آن را داشتند. این درخواستها و فایدههاى فراوانى که این مجموعه با وجود بعضى از محدودیتها مىتوانست داشته باشد، این مرکز را بر آن داشت تا آن را براى چاپ و انتشار آماده سازد. این تصمیم، مرکز را با مشکلاتى مواجه ساخت؛ زیرا ازآنجاکه هدف از تهیه این مجموعه، تدوین فرهنگنامهاى در اعلام نبود، در استخراج اطلاعات هر علم، صرفهجویىهاى زیادى شده بود و این مقدار اطلاعات براى فرهنگنامه جامع و کافى نبود. سرانجام، تصمیم بر آن شد که نه کامل کردن همه اطلاعات اعلام و پژوهش جامع آنها را پذیرفتیم و نه به عرضه هر آنچه را تا آن زمان فراهم آورده بودیم، بسنده کنیم، بلکه به اصلاح نسبى آنها پرداختیم و براى اینکه حدود این اصلاح نسبى روشن باشد، با معیارهایى مشخص نزدیک به 700 نام از میان آنها را بهعنوان مشاهیر اعلام برگزیدیم و با توجه به همان منابع و برخى تکنگارىهاى دیگر، اطلاعات مرتبط با این مشاهیر را دقیقتر کردیم و چون در میان این اطلاعات، نام نگارشهاى علمى مشاهیر اعلام، فایده بیشترى دارد، تکمیل اطلاعات مربوط به آثار را در حد منابعى که در دسترس بودند، موردتوجه ویژه قرار دادیم و در کامل کردن آنها کوشیدیم؛ زیرا پیشتر از میان آثار هر فرد، تنها برخى از آنها و بهویژه آثارى استخراج مىشد که مىتوانست تأثیر قابل توجهى در شناخت اجمالى و در حد لازم براى گزینش مدخل دائرةالمعارفی داشته باشد[۲]. براى استفاده بهینه از این فرهنگنامه، لازم است محققان به معیارهایى که در گزینش اعلام و اطلاعات مربوط به آنها نقش داشته است و شاخصهها و نشانههایى که در فهم محتواى این مجموعه تأثیر دارد، توجه داشته باشند. از جمله آنها:
- معیار اصلى در گزینش و گزارش از یک علم، ذکر نام وى در منابع انتخابشده مربوط به اعلام است.
- تخصصهاى نسبت داده شده به اعلام، با معیارهاى ذیل انتخاب شدهاند: الف) منابع، بهصراحت تخصص یا تخصصهایى را به شخصى نسبت داده باشند. ب) در ضمن مطالب منابع، عبارتى دال بر تخصص فرد در علوم عقلى آمده باشد. براى مثال، اگر عبارت «جامع معقول و منقول» در ویژگىهاى فرد آمده باشد، وى از اعلام عقلى برشمرده شده است. ج) در میان آثار اعلام، اثرى (هرچند یک اثر) از علوم عقلى وجود داشته باشد.
- مراد از علم عقلى در این مجموعه، بهجز ریاضیات که ارتباط دادن آن با حوزه معارف دینى دشوار است، همه علومى است که به شیوهاى عقلانى به بررسى مسائل خویش مىپردازند؛ خواه این شیوه، تنها شیوه آنها باشد یا از شیوههایى دیگر نیز بهرهاى داشته باشند. ازاینرو، تخصص در منطق، فلسفه، کلام، عرفان، اصول فقه و شاخههاى مرتبط با هریک از این علوم در قلمرو علوم عقلى قرار گرفت است.
- در انتخاب نام «مدخل» ها، از چند معیار استفاده شده است: الف) انتخاب مستند مشاهیر کتابخانه ملى و ملاکهایى که در آن مجموعه به کار رفتهاند یا بهعنوان ملاک، بدان تصریح شده است. ب) انتخاب معتبرترین و مشهورترین منابع اعلام. ج) شهرت زیاد به یک نام. د) نظر ارزیابان و کارشناسان هرکدام از علوم عقلى اسلامى که البته این ملاک در موارد اختلافنظر هم ملاک نهایى بوده است. گفتنى است در موارد اختلاف نظر، پس از گزینش یکى از القاب مشهور به عنوان «مدخل»، دیگر نامها (هرچند در برخى منابع، خود مدخل اصلى بودهاند)، ذیل «عنوان» «نامها و القاب دیگر» آورده شدهاند و مشهورترین آنها به عنوان مدخل ارجاعى در فرهنگنامه است[۳].
- درباره منابع استفاده شده در این کتاب چند نکته قابل توجه است: الف) تلاش شده است در حد امکان از همه معجمها، تراجم و دائرةالمعارفهاى موجود در کتابخانههاى معروف کشور براى استخراج اعلام استفاده شود، اما درباره مشاهیر، افزون بر معجمها و تراجم، از تکنگارىها، نشریههاى معتبر، مجموعه مقالات مربوط به کنگرهها و منابع دیگرى از این دست، براى تکمیل برخى اطلاعات مربوط به مشاهیر نیز استفاده شده است و در مجموع، براى تهیه این فرهنگنامه، 242 عنوان منبع بهکاربرده شده است. ب) در ذیل اطلاعات هر مدخل، نام مختصر منابع آمده است و در پایان فرهنگنامه، کتابشناسى کامل آورده شده است. ج) در منابعى که چاپهاى متعدد داشتهاند، همه مطالب از یک چاپ استخراج شدهاند و تلاش شده است در حد امکان از چاپ جدیدتر و معتبرتر استفاده شود. همچنین تلاش شده از منابعى که اعتبار آنها احراز نشده است، نقلى نشود، اما اگر مطلبى تنها در یکى از این منابع بوده و در منابع دیگر نبوده است.
- با توجه به اینکه مراد از اعلام علوم عقلى، شخصیتهایى هستند که با علوم عقلى مرتبط با حوزه معارف اسلامى علقهاى داشتهاند، اعلام منحرف، غیرمسلمان و رهبران فرقههاى ضاله نیز اگر چنین بودهاند آورده شده، اما این مجموعه، شرقشناسان مرتبط با علوم عقلى را دربر نمىگیرد؛ زیرا در منابع اعلام، شرقشناسان کمتر ذکر شدهاند. افزون بر این، عنوان اعلام علوم عقلى اسلامى از شرقشناسان غیرمسلمان منصرف است. البته با توجه به اینکه نام شمارى از شرقشناسان در معاجم اعلام عقلى یا مسلمان آمده است و بسیارى از آنها، در علوم عقلى اسلامى به نحوى تأثیرگذار بودهاند، اطلاعات مربوط به آنها به همراه اطلاعات مربوط به فیلسوفان و مترجمان پیش از اسلام در حدى که در منابع بررسى شده بود، با عنوان ضمیمه در جلد پنجم آورده شده که این جلد، فهرست قرنى، فهرست منابع اعلام، توضیحات مربوط به بعضى از اماکن را هم دربر دارد.
- بهمنظور آسان بودن دسترسى به محل درج اعلام، براى این مجموعه دو نوع فهرست تهیه شده است: الف) فهرست الفبایى مدخلهاى اصلى و ارجاعى ذکر شده در هرکدام از مجلدها در ابتداى همان مجلد ذکر شده است؛ ب) فهرستى از مدخلها که به ترتیب تاریخ (سال وفات یا قرن حیات) هرکدام از اعلام تنظیم شده است که در جلد پنجم به همراه برخى پیوستهاى فرهنگنامه آمده است[۴].
وضعیت کتاب
در ابتدای کتاب فهرست کتاب ذکرشده است. پاورقىهاى این فرهنگنامه، مشتمل بر موارد ذیل است: الف) برخى اختلافنظرهاى محتوایى منابع در هرکدام از گزینهها؛ ب) تاریخهاى غیر قمری مربوط به ولادتها و وفاتها؛ ج) برخى توضیحها و مطالب افزوده برخى منابع؛ د) برخى مستندات غیرمستقیم، بهویژه مستندات معتبر منابعى که اعتبار خود آنها احراز نشده است که با علامت اختصارى «ر. ک:» آنها را یادآور شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.