فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی

‏فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی
پدیدآوران	مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره) (نویسنده)
ناشر	مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، مرکز انتشارات
مکان نشر	ايران - قم
چاپ	1
شابک	‎978-964-411-440-3
موضوع	دانشمندان اسلامی سرگذشت‌نامه و کتاب‌شناسی علوم اسلامی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏11‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏4
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، فرهنگ (ابهام زدایی) را ببینید.

‏‏فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی اثر جمعی از پژوهشگران مرکز پژوهشى دائرة‎المعارف علوم عقلى اسلامى وابسته به مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)‏، فرهنگ‌نامه‌ای است که به بازشناسى و بازنمایى اعلام و مشاهیر به‏‌ویژه عالمان برجسته علوم عقلى اسلامى‌‏ می‌پردازد.

ساختار

کتاب دارای یک مقدمه‎ است و پس‌ازآن، هر اعلام این علوم به ترتیب حروف الفبا معرفی می‌شوند.

در اين فرهنگ‏نامه نام 7847 نفر از اعلام علوم عقلى مرتبط با حوزه معارف عقلى اسلامى است كه با افزودن مدخل‏هاى ارجاعى به آن، شامل 8559 مدخل اصلى و ارجاعى خواهد شد. ذيل هركدام از مدخل‏هاى اصلى، تاريخ ولادت و وفات (يا، قرن حيات)، نام كامل، القاب، كنيه‏‌ها، تخصص‏ها، مذهب، مليت، محل ولادت و وفات، استادان، شاگردان و آثار آن شخصيت، همراه با منابع اين اطلاعات، ذكر شده است.

گزارش محتوا

در بخش مقدماتی کتاب، مطالب مفید و با ارزشی در مورد کیفیت تدوین، اهداف و انگیزه‌های تألیف و مباحثی مرتبط با آن مطرح شده است. از ویژگی‌های این فرهنگ‎نامه‌این است که با توجه به شاخصه‏‌هایى که معمولاً براى هر نوع از فرهنگنامه‌ها در نظر می‌‏گیرند، فرهنگ اعلام علوم عقلى اسلامى، نمونه‏‌اى مشابه طبقات رجالی است؛ زیرا این مجموعه از میان همه اعلام، تنها به کسانى می‌‏پردازد که به علوم عقلى مرتبط با حوزه معارف اسلامى اهتمام داشته‏‌اند.

این فرهنگ‏نامه، با نمونه‏‌هاى مشابه خود تفاوت‏هایى دارد که برخى از آن‌ها می‌تواند از نقاط قوت این مجموعه به شمار آید، اما برخى دیگر را بی‌گمان باید در شمار کاستى‏‌هاى آن دانست.

در مورد کاستی‌های موجود در این فرهنگنامه نگارنده متذکر این نکته می‌شود که این مرکز، به‌منظور انجام برنامه گزینش مدخل‏هاى اعلام علوم عقلى اسلامى، باید معجم‏ها و تراجمى را که در دسترس بودند، بررسى می‌‏کرد تا از میان آن‌ها، اعلام علوم عقلى اسلامى را استخراج کند و از میان این اعلام، مدخل‏هاى دائرة‎المعارف و فرهنگ‏نامه اعلام را برگزیند؛ اما چون اهل‎فن نیز معمولاً، درباره همه اعلام حضور ذهن لازم را ندارند و گزینش دقیق مدخل، تنها با اطلاع دقیق از ویژگى‌‏هاى اعلام امکان‏‌پذیر است، به‌ناچار استخراج بعضى از اطلاعات درباره اعلام در دستور کار گروه مدخل‏‌شناسى این مرکز قرار گرفت.

پس از چند سال تلاش پژوهشى، روشن شد که نام بیش از 9900 نفر از اعلام علوم عقلى با اطلاعات مهمى از آن‌ها استخراج شده است. از سوى دیگر، برخى اشخاص و مراکز پژوهشى از وجود چنین حجم اطلاعاتى در این مرکز، آگاهى یافتند و درخواست فراهم شدن زمینه‏‌اى به‌منظور استفاده عمومى از آن را داشتند. این درخواست‏ها و فایده‏‌هاى فراوانى که این مجموعه با وجود بعضى از محدودیت‏ها می‌توانست داشته باشد، این مرکز را بر آن داشت تا آن را براى چاپ و انتشار آماده سازد.

این تصمیم، مرکز را با مشکلاتى مواجه ساخت؛ زیرا ازآنجاکه هدف از تهیه این مجموعه، تدوین فرهنگ‏نامه‌‏اى در اعلام نبود، در استخراج اطلاعات هر علم، صرفه‏‌جویی‌هاى زیادى شده بود و این مقدار اطلاعات براى فرهنگ‏نامه جامع و کافى نبود. سرانجام، تصمیم بر آن شد که نه کامل کردن همه اطلاعات اعلام و پژوهش جامع آن‌ها را پذیرفتیم و نه به عرضه هر آنچه را تا آن زمان فراهم آورده بودیم، بسنده کنیم، بلکه به اصلاح نسبى آن‌ها پرداختیم و براى اینکه حدود این اصلاح نسبى روشن باشد، با معیارهایى مشخص نزدیک به 700 نام از میان آن‌ها را به‌عنوان مشاهیر اعلام برگزیدیم و با توجه به همان منابع و برخى تک‏‌نگاری‌هاى دیگر، اطلاعات مرتبط با این مشاهیر را دقیق‏تر کردیم و چون در میان این اطلاعات، نام نگارش‏هاى علمى مشاهیر اعلام، فایده بیشترى دارد، تکمیل اطلاعات مربوط به آثار را در حد منابعى که در دسترس بودند، موردتوجه ویژه قرار دادیم و در کامل کردن آن‌ها کوشیدیم؛ زیرا پیش‏تر از میان آثار هر فرد، تنها برخى از آن‌ها و به‏‌ویژه آثارى استخراج می‌‏شد که می‌توانست تأثیر قابل توجهى در شناخت اجمالى و در حد لازم براى گزینش مدخل دائرة‎المعارفی داشته باشد.

براى استفاده بهینه از این فرهنگ‏نامه، لازم است محققان به معیارهایى که در گزینش اعلام و اطلاعات مربوط به آن‌ها نقش داشته است و شاخصه‏‌ها و نشانه‏‌هایى که در فهم محتواى این مجموعه تأثیر دارد، توجه داشته باشند. از جمله آن‌ها:

1. معیار اصلى در گزینش و گزارش از یک علم، ذکر نام وى در منابع انتخاب‏ شده مربوط به اعلام است.
2. تخصص‌‏هاى نسبت داده شده به اعلام، با معیارهاى ذیل انتخاب شده‏‌اند: الف) منابع، به‌صراحت تخصص یا تخصص‏هایى را به شخصى نسبت داده باشند. ب) در ضمن مطالب منابع، عبارتى دال بر تخصص فرد در علوم عقلى آمده باشد. براى مثال، اگر عبارت «جامع معقول و منقول» در ویژگی‌هاى فرد آمده باشد، وى از اعلام عقلى برشمرده شده است. ج) در میان آثار اعلام، اثرى (هرچند یک اثر) از علوم عقلى وجود داشته باشد.
3. مراد از علم عقلى در این مجموعه، به‌جز ریاضیات که ارتباط دادن آن با حوزه معارف دینى دشوار است، همه علومى است که به شیوه‏‌اى عقلانى به بررسى مسائل خویش می‌‏پردازند؛ خواه این شیوه، تنها شیوه آن‌ها باشد یا از شیوه‏‌هایى دیگر نیز بهره‏‌اى داشته باشند. ازاین‌‏رو، تخصص در منطق، فلسفه، کلام، عرفان، اصول فقه و شاخه‏‌هاى مرتبط با هریک از این علوم در قلمرو علوم عقلى قرار گرفت است.
4. در انتخاب نام «مدخل» ها، از چند معیار استفاده شده است: الف) انتخاب مستند مشاهیر کتابخانه ملى و ملاک‏هایى که در آن مجموعه به کار رفته‏‌اند یا به‌عنوان ملاک، بدان تصریح شده است. ب) انتخاب معتبرترین و مشهورترین منابع اعلام. ج) شهرت زیاد به یک نام. د) نظر ارزیابان و کارشناسان هرکدام از علوم عقلى اسلامى که البته این ملاک در موارد اختلاف‌‏نظر هم ملاک نهایى بوده است. گفتنى است در موارد اختلاف نظر، پس از گزینش یکى از القاب مشهور به عنوان «مدخل»، دیگر نام‏ها (هرچند در برخى منابع، خود مدخل اصلى بوده‏‌اند)، ذیل «عنوان» «نام‏ها و القاب دیگر» آورده شده‏‌اند و مشهورترین آن‌ها به عنوان مدخل ارجاعى در فرهنگ‏نامه است.
5. درباره منابع استفاده شده در این کتاب چند نکته قابل توجه است: الف) تلاش شده است در حد امکان از همه معجم‏ها، تراجم و دائرة‎المعارف‏هاى موجود در کتابخانه‏‌هاى معروف کشور براى استخراج اعلام استفاده شود، اما درباره مشاهیر، افزون بر معجم‏ها و تراجم، از تک‏نگاری‌ها، نشریه‏‌هاى معتبر، مجموعه مقالات مربوط به کنگره‏‌ها و منابع دیگرى از این دست، براى تکمیل برخى اطلاعات مربوط به مشاهیر نیز استفاده شده است و در مجموع، براى تهیه این فرهنگ‏نامه، 242 عنوان منبع به‌کاربرده شده است. ب) در ذیل اطلاعات هر مدخل، نام مختصر منابع آمده است و در پایان فرهنگ‏نامه، کتاب‏شناسى کامل آورده شده است. ج) در منابعى که چاپ‏هاى متعدد داشته‏‌اند، همه مطالب از یک چاپ استخراج‏ شده‏‌اند و تلاش شده است در حد امکان از چاپ جدیدتر و معتبرتر استفاده شود. همچنین تلاش شده از منابعى که اعتبار آن‌ها احراز نشده است، نقلى نشود، اما اگر مطلبى تنها در یکى از این منابع بوده و در منابع دیگر نبوده است.
6. با توجه به اینکه مراد از اعلام علوم عقلى، شخصیت‏هایى هستند که با علوم عقلى مرتبط با حوزه معارف اسلامى علقه‏‌اى داشته‏‌اند، اعلام منحرف، غیرمسلمان و رهبران فرقه‏‌هاى ضاله نیز اگر چنین بوده‏‌اند آورده‏ شده، اما این مجموعه، شرق‏‌شناسان مرتبط با علوم عقلى را دربر نمی‌‏گیرد؛ زیرا در منابع اعلام، شرق‌‏شناسان کمتر ذکر شده‏‌اند. افزون بر این، عنوان اعلام علوم عقلى اسلامى از شرق‏‌شناسان غیرمسلمان منصرف است. البته با توجه به اینکه نام شمارى از شرق‏‌شناسان در معاجم اعلام عقلى یا مسلمان آمده است و بسیارى از آن‌ها، در علوم عقلى اسلامى به نحوى تأثیرگذار بوده‏‌اند، اطلاعات مربوط به آن‌ها به همراه اطلاعات مربوط به فیلسوفان و مترجمان پیش از اسلام در حدى که در منابع بررسى شده بود، با عنوان ضمیمه در جلد پنجم آورده شده که این جلد، فهرست قرنى، فهرست منابع اعلام، توضیحات مربوط به بعضى از اماکن را هم دربر دارد.
7. به‌منظور آسان بودن دسترسى به محل درج اعلام، براى این مجموعه دو نوع فهرست تهیه شده است: الف) فهرست الفبایى مدخل‏هاى اصلى و ارجاعى ذکر شده در هرکدام از مجلدها در ابتداى همان مجلد ذکر شده است؛ ب) فهرستى از مدخل‏ها که به ترتیب تاریخ (سال وفات یا قرن حیات) هرکدام از اعلام تنظیم شده است که در جلد پنجم به همراه برخى پیوست‏هاى فرهنگ‏نامه آمده است.

وضعیت کتاب

در ابتدای کتاب فهرست کتاب ذکرشده است.

پاورقى‏‌هاى این فرهنگ‏نامه، مشتمل بر موارد ذیل است: الف) برخى اختلاف‌‏نظرهاى محتوایى منابع در هرکدام از گزینه‏‌ها؛ ب) تاریخ‏هاى غیر قمری مربوط به ولادت‏ها و وفات‏ها؛ ج) برخى توضیح‏‌ها و مطالب افزوده برخى منابع؛ د) برخى مستندات غیرمستقیم، به‏‌ویژه مستندات معتبر منابعى که اعتبار خود آن‌ها احراز نشده است که با علامت اختصارى «ر. ک:» آن‌ها را یادآور شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.