اوائل المقالات
| نام کتاب | اوائل المقالات |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | انصاری زنجانی، ابراهیم، 1316، مصحح
کنگره جهانی هزراه شیخ مفید (1372؛قم) اوائل المقالات في المذاهب و المختارات |
| پدیدآورندگان | انصاری زنجانی، ابراهیم (محقق)
چ‍رن‍داب‍ی، ع‍ب‍اس‍ق‍ل‍ی (نويسنده) مفید، محمد بن محمد (نويسنده) زنجانی، فضل الله (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 4/6 /م68 |
| موضوع | اسلام - مجموعهها
اهل سنت - دفاعیهها و ردیهها کلام شیعه امامیه - قرن 5ق. |
| ناشر | المؤتمر العالمي لألفية الشيخ المفيد |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1413 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1428AUTOMATIONCODE |
أوائل المقالات في المذاهب و المختارات، يكى از مهم‌ترين كتب كلامى شيعه به حساب مى‌آيد، بلكه مى‌توان ادعا كرد كه براى اين كتاب، نظيرى بين كتب كلامى نيست، به‌طورى كه با حجم بسيار كم بر صدها مسئله كلامى و اعتقادى مشتمل باشد.مَثَل آن، در بين ديگر كتب، مَثَل خود مؤلف است بين علما كه از جامعيت ويژه‌اى برخوردار است.
از آن‌جا كه شيخ مفيد، اين كتاب را در اواخر عمر شريف خود نگاشته است، لذا در بين نوشته‌هاى او نيز از اهميت بسزايى برخوردار است. مباحثى كه مؤلف، در اين كتاب، مطرح كرده، عميق‌تر و براهين اقامه شده، از اتقان بيشترى برخوردار است.
ازاين‌رو، مى‌بينيم كه اين كتاب، از همان زمان حيات مؤلف، شهرت مى‌يابد و تا به امروز، علما، در نوشته‌هاى متعدد خود، به آن استناد مى‌كنند. در طول اين هزار سال، هرگز اين كتاب، در حوزه‌هاى علميه مترك و مغفول واقع نشده است.
به همين دليل، الان، از جمله كتبى به حساب مى‌آيد كه نسخ خطى متعددى دارد.
اين كتاب را مؤلف، به زبان عربى، در اثبات فرق بين شيعه و معتزله و... نوشته است.
ساختار
اين كتاب، از نظمى كه در ديگر كتب كلامى لحاظ مى‌شود، برخوردار نيست، بلكه مؤلف، يك مقدمه و 156 مسئله كلامى را تحت عناوين «باب...» و «القول فى...» بيان كرده و عقايد شيعه را در مورد هر يك از آنها اثبات مى‌كند.
گزارش محتوا
مجموع مطالب كتاب را مى‌توان در چند بخش دسته‌بندى نمود:
1. مباحث مربوط به فرقه‌ها: بخشى از مطالب كتاب، به مباحث مربوط به فرقه‌هاى اسلامى و فرق آنها با شيعه اختصاص يافته است. مؤلف، ابتدا فرق معتزله با شيعه را بيان مى‌كند و سپس به تفاوت شيعه امامى با ساير فرقه‌هاى شيعى مى‌پردازد.
2. مباحث مربوط به امور عامه: مؤلف، بخشى از مطالب كتاب را به بحث از امور عامه، همچون مباحث مربوط به جواهر، اعراض، اجسام و افلاك اختصاص داده است.
3. مباحث مربوط به توحيد: مؤلف، طى چندين عنوان، توحيد خداوند را اثبات مى‌كند و صفات او را مى‌شمارد. چگونگى سميع و بصير بودن او را بيان كرده و رؤيت او را با چشم منتفى مى‌داند.
4. مباحث مربوط به عدل: بخش قابل توجهى از كتاب، به مباحث عدل اختصاص يافته است، چرا كه مؤلف، هدف خود را از نوشتن اين كتاب، بيان فرق بين عدليه بودن شيعه و عدليه بودن معتزله ذكر كرده است. او در اين بخش، بحث مى‌كند از افعال خداوند و عادل بودنش و از لطف و اصلح و آلام و...
او اثبات مى‌كند كه علم خداوند با اختيار بندگان منافات ندارد، هم‌چنين بحث مى‌كند از امر به معروف و نهى از منكر.
5. مباحث مربوط به نبوت: مؤلف، در مورد نبوت بحث مى‌كند از فرق بين رسول و نبى، عصمت انبيا و مفاضله بين انبيا و ملائكه. او، نبوت خاصه و عصمت حضرت خاتم(ص) را اثبات مى‌كند، از آبا، اجداد، مادر و عموى پيامبر(ص) بحث مى‌كند. او جهت اعجاز قرآن را بيان مى‌كند و اثبات مى‌كند كه نبوت، امرى است تفضلى نه استحقاقى.
6. مباحث مربوط به امامت: مؤلف، فرق معتزله با شيعه را در مورد امامت بيان مى‌كند. او بحث مى‌كند از علم امام و از رجعت و مفاضله بين انبيا(ع) و امامان و اينكه امامت تفضلى است نه استحقاقى. او اثبات مى‌كند كه امام بايد معصوم باشد و امامت بلافصل حضرت اميرالمؤمنين(ع) را اثبات مى‌كند.
7. مباحث مربوط به معاد: مؤلف، بخشى از مطالب اين كتاب را به مباحث پيرامون معاد اختصاص داده است؛ مباحثى همچون وعد و وعيد، شفاعت، ابتداى خلق جنت، كيفيت تكلم جوارح در آخرت، اهل آخرت آيا مأمور، مكلف و مختار هستند يا نه و...
مؤلف، بخشى از مباحث را به مسائل فقهى و اصولى، همچون اجماع، اخبار آحاد، ناسخ و منسوخ قرآن، اجتهاد و قياس و... اختصاص داده است.
ويژگى‌هاى كتاب
1. علم امام: يكى از مباحث مهم كلامى كه در قرون متمادى تا به امروز مورد بحث و مناقشه بوده است، علم امام مى‌باشد. آيا امام به غيب اطلاع دارد يا نه و آيا علم امام به غيب دائمى و هميشگى است يا در بعضى موارد امام از غيب منقطع مى‌شود؟ اينها، بحث‌هايى است كه در كلام شيعى مورد توجه است. مؤلف، اقوال متكلمين را در مورد احكام ائمه، به سه دسته تقسيم مى‌كند: گروهى، قائلند كه احكام ائمه(ع)، بر طبق ظواهر است نه بر طبق آنچه مى‌دانند؛ گروهى ديگر، قائلند كه احكام آنها بر طبق بواطن است نه بر اساس ظواهر و دسته‌اى، قائلند كه اگر خداوند بخواهد، ائمه، از غيب مطلع مى‌شوند و حكمى كه از آنها صادر مى‌شود، گاه بر اساس باطن است و گاه بر اساس ظاهر و اينكه آنها در چه مواردى از غيب مطلع مى‌شوند، مصالح و الطاف الهى آن را تعيين مى‌كند. او قول سوم را به عنوان قول حق انتخاب مى‌كند.
2. خبر واحد: يكى از بحث‌هاى اصولى كه بعد از شيخ طوسى مطرح شد، حجيت خبر واحد است. قدماى شيعه حجيتى براى خبر واحد قائل نبودند. شيخ مفيد در اين زمينه مى‌گويد: «لا يجب العلم و العمل بشىء من اخبار الاحاد و لا يجوز لأحد أن يقطع بخبر الواحد فى الدين الا ان يقترن به ما يدل على صدق راويه على البيان و هذا مذهب جمهور الشيعة».
3. سهو امام: يكى از مسائل قديمى كه در كلام شيعه موجب اختلاف شده است، مسئله سهو امام و نبى است. بعضى از علماى شيعه كه بيشتر به ظواهر روايات توجه داشتند، قائل شده‌اند كه امام، هم سهو مى‌كند و هم نسيان، ولى شيخ مفيد در اين كتاب و در ديگر كتاب‌هايش اين را نمى‌پذيرد. او مى‌گويد: «انه لا يجوز منهم[الائمة(ع)] صغيرة الا ما قدمت ذكر جوازه على الانبياء و انه لا يجوز منهم سهو في شىء فى الدين و لا ينسون شيئا من الاحكام و على هذا مذهب سائر الامامية الا من شذ منهم و تعلق بظاهر روايات لها تأويلات على خلاف ظنه الفاسد من هذا الباب».
نسخه‌شناسى
اين كتاب، اولين بار در تبريز، در سال 1358ق، به چاپ رسيد. بار ديگر با تحقيق فضل الله زنجانى و تعليقات ميرزا عباسقلى واعظ چرندابى، همراه كتاب تصحيح الاعتقاد، در سال 1364ق، در 128 صفحه، در تبريز به چاپ رسيد. همين نسخه بار ديگر در سال 1370 و 1371ق، تجديد چاپ شد. اين كتاب، در سال 1393ق، در نجف اشرف، توسط المطبعة الحيدرية، در سال 1393ق، در 272 صفحه، به صورت سربى به چاپ رسيد و در سال 1403ق، در بيروت توسط انتشارات دار الكتب الاسلامى و با تحقيق و تعليق واعظ چرندابى و فضل الله زنجانى منتشر شد.
در سال 1413ق، در تهران، توسط انتشارات دانشگاه تهران و با تحقيق دكتر مهدى محقق و مقدمه انگليسى مكدر موت به چاپ رسيد.
بخش اول اين كتاب، توسط(د.سوردل) به زبان فرانسوى ترجمه شده و در مجله تحقيقات. T.R پاريس، در 80 صفحه با اسم اماميه در نظر شيخ مفيد انتشار يافت.
نسخه موجود در برنامه، در سال 1414ق، در بيروت، توسط دار المفيد للطباعة و النشر و التوزيع، همراه مجموعه مؤلفات شيخ مفيد در جلد 4 به چاپ رسيد.
اين نسخه با تحقيق شيخ ابراهيم انصارى و تعليقات شيخ فضل الله زنجانى و شيخ عباسقلى واعظ چرندابى در 424 صفحه (139+285) به طبع رسيده است.