الفكر التربوي الإسلامي عند الإمام جعفر بن محمد الصادق
| نام کتاب | الفکر التربوي الإسلامي عند الإمام جعفر بن محمد الصادق |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | دیالمه، حسناء (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | |
| موضوع | |
| ناشر | المکتبة العصرية |
| مکان نشر | صیدا - لبنان |
| سال نشر | 1431 هـ.ق یا 2010 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE19961AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«الفكر التربوي الإسلامي عند الإمام جعفر بن محمد الصادق»، توسط حَسنَاء دَيالمَه، به سال 2010م، در موضوع اخلاق و تربيت اسلامى و به زبان عربى، نگاشته شده است.
دغدغه نويسنده، براى بيان تفاوت نظام تربيتى اسلام با ساير مكاتب بشرى و ضرورت بازگشت به اين نظام تربيتى در جوامع اسلامى، همچنين علاقه‌مندى وى به تبيين و كشف فكر تربيتى امام صادق(ع)، انگيزه‌هاى نويسنده، براى موضوع تحقيقِ پايان‌نامه‌اش، عنوان شده است و نبود تحقيقاتى از اين دست، بيانگر اهميّت و جايگاه كتاب حاضر مى‌باشد.
ساختار
كتاب در دو مقدمه، فصل مقدماتى، به علاوه پنج فصل و خاتمه تنظيم شده است.
از آنجايى كه اين كتاب پايان‌نامه نويسنده بوده، لذا نويسنده بر اساس ضوابط پايان‌نامه‌نويسى به شرح و بسط موضوع كتاب، با متنى روان، علمى و مستند پرداخته است.
گزارش محتوا
استاد محمد منير سعد الدين، در مقدمه‌اش، بيان مى‌كند كه اين كتاب، رساله دكتراى نويسنده مى‌باشد و او كوشش بسيارى در جمع‌آورى مطالب آن نموده است. استاد در ادامه به شرح زندگى و مقام علمى امام صادق(ع) مى‌پردازد (مقدمه اول، ص 5).
نويسنده در مقدمه‌اى به بيان چهارچوب كلى تحقيقاتش پرداخته و به اهميّت و ضرورت تربيت در زندگى انسان و تأسف از اينكه نظام تربيتى حاكم در بلاد اسلامى، متأثر از تربيت غربى است، اشاره مى‌كند. وى در ادامه امام صادق(ع) را از شخصيت‌هاى اسلامى مى‌داند كه نقش برجسته‌اى در نظام تربيتى اسلام دارد. انگيزه مؤلّف از تأليف اين كتاب در اين موضوع، بيان چالش‌ها و سختى‌ها و روش تحقيقى اين پژوهش نيز از ديگر مسائل مطرح در مقدمه است (مقدمه مؤلف، ص 9).
فصل مقدماتى: مؤلف، تربيت را اساس رشد فكرى انسان و سخن از تربيت اسلامى را، سخن از خود اسلام مى‌داند؛ زيرا اسلام، راه و روشى الهى براى حيات بشر در دنيا و آخرت است. وى در اين فصل، ابتدا به تعريف لغوى و اصطلاحى تربيت، سپس به مباحث اهميّت و جايگاه تربيت اسلامى و عوامل مؤثر در آن، مانند: وراثت، محيطِ خانواده، مدرسه و جامعه، پرداخته است.
نويسنده بيان مى‌كند كه مصادر نظام تربيتى اسلام، در ميان قرآن و سنت نبوى است و ويژه‌گى‌هايى مانند الهى بودن، شمول تمام جوانب انسان از جسم تا روح، توازن و اعتدال، سلوك عملى، استمرار، آسان و فطرى بودن، عالم‌گيرى و جاودنگى، تربيت اسلامى را از تربيت بشرى متمايز مى‌كند.
ايشان اشاره دارد: هدف از تربيت اسلامى، رشد انسان در بندگى خداوند است كه با روش‌هايى چون نصيحت و اندرز، ايجاد الگو، بيان داستان، ترغيب و ترساندن، ضرب‌المثل و تربيت عملى، به بار مى‌نشيند (متن كتاب، ص 15).
فصل اول، پژهشى در باره شخصيت امام جعفر صادق(ع)، در سه مبحث است:
مبحث اول، توصيف شاخصه‌هاى بارز عصر حضرت از لحاظ سياسى، دينى و شرايط اجتماعى، علمى و فرهنگى آن روزگار مى‌باشد.
مبحث دوم، در بررسى زندگانى امام، مقام علمى و نظرات علما در باره ايشان، نشانه‌هاى مدرسه فكرى و شاگردان امام صادق(ع) است. مؤلف در بخش زندگانى امام، به بيان ولادت، والدين، پشتيبانان علمى و فكرى ايشان، مانند امام سجاد و امام باقر(ع)، همچنين بررسى بعضى از صفات و اخلاق امام، مانند: اخلاص، عبادت، سخاوت، حلم، مهمان‌نوازى، تواضع و... مى‌پردازد.
مبحث سوم، در باره چهارچوب فكر تربيتى، در مكتب امام صادق(ع) و بررسى سه مفهوم الله، هستى و انسان مى‌باشد. نويسنده در رابطه با مفهوم انسان، مباحث طبيعت، فطرت، آزادى و اراده انسان، همچنين اهتمام امام به تربيت جسمى و روحى انسان را مطرح مى‌كند. عوامل مؤثر در تربيت و اهميّت تربيت كودكان در فكر امام صادق(ع) و همچنين راه‌هاى تربيت و تعليم، مانند وعظ، نامه‌نگارى، مناظره، وصيت، دعا و... از ديگر مطالب مطرح در اين مبحث است (همان، ص 47).
فصل دوم در مورد تربيت، بر اساس ساخت عقائد و امور عبادى مى‌باشد.
نويسنده در مبحث اول به تعريف عقيده و بيان اهميّت آن در اسلام و روش امام، در پايه‌گذارى عقيده اسلامى پرداخته است. وى بيان مى‌دارد كه شناخت خداوند با دلائل فطرى، حسى و عقلى، تعريف خداوند به اسماء و صفاتش، ايمان به فرشتگان و كتاب‌هاى آسمانى، معرفت به انبياى الهى و اسوه قرار دادن پيامبر، شناخت قيامت و ايمان به مقدرات الهى، روش امام براى ساخت عقيده‌اى صحيح و به‌دور از انحراف مى‌باشد.
در مبحث دوم به تعريف مفهوم عبادت و اهميّت آن و كيفيت آموزش فقه عبادات، پرداخته شده است. همچنين در اين بحث، تربيت روح از طريق مظاهر عبادت، چون تقويت اتصال به خداوند از طريق نماز، تطهير نفس و مال به‌وسيله زكات، كمال عبوديت به‌واسطه حج، كنترل شهوات توسط روزه، آموزش درونى و عميق به‌وسيله تلاوت قرآن و اظهار نياز به خدا از طريق دعا، توضيح داده شده است (همان، ص 135).
فصل سوم: در اين فصل، رويكرد امام در تربيت علمى و عقلى شاگردانش، در دو مبحث مطرح شده است.
در مبحث اول، مؤلّف، اهميت علم، تأكيد امام بر طلب آن و ويژگى‌هاى مدرسه علمى امام را بررسى مى‌كند. وى صفات معلم را از منظر امام، اخلاص، عمل به علم، نشر علم، ترك فتوى دادن بدون علم و عدم فخرفروشى به علم، معرفى مى‌كند.
همچنين در بيان صفات متعلم از نظر امام، به اخلاص، بردبارى، تواضع، تعظيم عالم، طلب علم با كوشش، پشتكار و سؤال كردن و كتابت دروس اشاره شده است. مؤلف، بارزترين روش‌هاى تعليمى امام را فراهم كردن وسايل آموزشى، تشويق دانش‌آموزان، مثال زدن، تنظيم و تقسيم معلومات، روش سؤال و جواب، تعليم عملى، تمرين و ارزيابى كردن، دانسته است.
مبحث دوم، در باره جايگاه و پيوند عقل با دين و اخلاق، از نظر امام است. از نظر مؤلف، آموزش و تمرين عقل براى آزادى در تفكر و دورى از جمود و تقليد، برانگيختن عقل، توجه به حكمت هستى و سنن الهى، روش‌هاى امام براى رشد عقل و تفكر منطقى و علمى بوده است (همان، ص 195).
فصل چهارم، در باره بارزترين روش امام در تربيت اخلاقى و اجتماعى است كه مبحث اول آن شامل مباحث سلوك فردى انسان صالح و ماهيت اخلاق و جايگاه آن در افكار تربيتى امام مى‌باشد. همچنين ايجاد حالت حب و اقبال به فضائل اخلاقى و تقويت اراده فردى، از اصول و مبادى تربيت اخلاقى امام شمرده شده است.
نويسنده، در مبحث دوم به جهت‌گيرى‌هاى امام در تربيت اخلاقى و كيفيت رشد شعور، به‌وسيله مسئوليت فرد، نسبت به خانواده، نزديكان، زيردستان و... پرداخته و به مهم‌ترين مبادى تربيتى امام در ايجاد سلوك اجتماعى مناسب، براى انسان صالح، مثل برادرى، هميارى، راست‌گويى، امانت‌دارى و اصلاح اجتماعى اشاره نموده است (همان، ص 257).
فصل پنجم، در باره تربيت اقتصادى و شغلى است كه در دو مبحث آمده:
مبحث اول، در بيان مفهوم اقتصاد، اهميّت آن و روش‌هاى تربيت اقتصادى نزد امام، در دو محور نظرى و عملى مى‌باشد.
در مبحث دوم، اهميّت شغل و حرفه‌هايى مانند كشاورزى، دامدارى، صناعت و تجارت، از منظر امام و قوانين و اخلاقيات كارى بررسى شده است (همان، ص 335).
مؤلف، در خاتمه كتاب، به بررسى ساير خصائص تربيتى امام صادق(ع)، مانند: تربيت عمومى و خصوصى؛ توجه به ابعاد نظرى، وجدانى و عملى تربيت، تربيت انسان صالح و مصلح و... پرداخته است (همان، ص 409).
وضعيت كتاب
اين كتاب توسط انتشارات «مكتبة العصرية» لبنان، در سال 1431ق، به چاپ رسيده است و ترجمه، تحقيق و شرح ندارد.
فهرست آيات، احاديث، اعلام، مصادر و مراجع و محتويات كتاب در پايان آن آمده و پاورقى‌ها مشتمل بر نشانى منابع كتاب مى‌باشد.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.
پیوندها
مطالعه کتاب الفکر التربوي الإسلامي عند الإمام جعفر بن محمد الصادق در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور