تاریخ علم کلام
| نام کتاب | تاریخ علم کلام |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | فخرداعی گیلانی، محمدتقی (مترجم)
شبلی نعمانی، محمد (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 200/8 /ش2ت2 |
| موضوع | اسلام - فرقهها
متکلمان کلام - تاریخ |
| ناشر | اساطير |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1386 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10334AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
كتاب«تاريخ علم كلام»تاليف علاّمه شبلى نعمائى(1857-1914 ميلادى)كه از علماى بزرگ
هند در قرن اخير است مى‌باشد.اين كتاب از دو بخش كه بخش اوّل به نام تاريخ علم كلام و بخش دوم آن‌كه قطورتر
از بخش اوّل و مقصود اصلى از تدوين و تاليف كتاب همين بخش است به نام علم كلام جديد مى‌باشد.
با توجه به اينكه آنچه از لفظ تاريخ در ذهن ما نقش مى‌بندد اختصاص به ممالك،اقوام و اشخاص دارد يعنى آنچه
در اين زمينه نوشته مى‌شده است مربوط و راجع به آنها بوده است ولى امروزه فن تاريخ‌نويسى ترقى كرده علاوه
بر اقوام و اشخاص براى علوم و فنون هم تاريخ مى‌نويسند و آن به اين معناست كه يك علم يا يك فن از كى ظاهر
شده،علل و اسباب ظهور يا پيدايش آنچه بوده تا چگونه مراحل تكامل و ترقى را پيموده و بالاخره تحولات
و تطورات كه در آن با گذشت زمان رويداده چه بوده است كتاب تاريخ علم
كلام به همان روشى كه در بالا ذكر شد مى‌باشد كه آن روش انتقاد علمى مى‌باشد علاّمه كتاب خود را تاليف نموده است
البتّه منظور اساسى علاّمه شبلى نعمائى از تاريخ علم كلام همانا تاريخ علم كلام عقلى است كه در مقابل فلسفه
يونان و براى مبارزه با آن تدوين يافته است نه علم كلام نقلى كه از مجادلات فرق اسلامى باهم ظاهر
شده است.
انگيزه تاليف
علاّمه شبلى هدف خود از تحرير اين كتاب را اينگونه توضيح ميدهد:امروز در عقائد و افكار مذهبى بواسطه
ناسازگارى دانشها با آنچه در كتاب‌هاى دينى آمده است تزلزل و سستى يا دودلى پيدا شده و بزرگترين خطرى
كه امروز به اسلام رو آورده همانا فلسفه مادى است و عناصر روشن‌فكر و تحصيل كرده‌هاى جديد مرعوب
و علماى قديم هم بندرت وارد مباحث و سؤالات جديد شده بنابراين افق مذهب غبارآلود و تيره به نظر مى‌آيدبعضى از نويسندگان اسلامى معتقد شده‌اند كه علم كلام فعلى كه نتيجه افكار بيش از يك‌هزار سال قبل است كارى
ساخته نيست و آن نمى‌تواند در برابر حملات فلسفه جديد پايدارى نموده اعتراضات و شكوك و شبهات وارده را
جواب كافى دهد دليل آنهم روشن است زيرا نحوه اعتراضاتى كه در دوره‌هاى پيشين بر اسلام وارد مى‌شده نوعيت
آن امروزه بكلى تغيير كرده است و بيشتر مقابله با فلسفه يونان بوده است بنابراين براى صيانت و دفاع از مذهب
در مقابل اعتراضات و شبهات مخالفين يا حملات فلسفه جديد احتياج مبرمى به كلام جديد است.ولى به
نظر ما اين فكر صحيح نيست و علم كلام جديد بايد بر مبانى و اصول كلام قديم استوار باشد و سررشته اصول مقرّره
بزرگان سلف در هيچ مورد از دست داده نشود و براى اين امر لازم است نشان داده شود كه ائمه اسلام
در هر عهد چه مبادى و اصولى را اختيار نموده‌اند و نيز تغييراتى كه در آن روى داده‌اند از چه قسم و نوع آنچه
بوده است.به عبارت ديگر و خلاصه اينكه مبادى و اصول كلام قديم را بايد گرفت و مطابق مشرب،ذوق
و سليقه كنونى مرتب و مدون ساخت كه من با تاليف اين كتاب اينكار را تحقّق بخشيدم.
از طرف ديگر هدف من از تحرير اين كتاب اين بوده كه در زبان اردو،عربى و فارسى چنين كتابى در رابطه با تاريخ
علم كلام وجود نداشته و من با نوشتن اين كتاب از يك طرف يك نقيصه بزرگ ادبيات اسلامى را
تدارك و جبران نموده و از طرف ديگر اين تاليف كه در حقيقت تاليف علم كلام است در دائره تاريخ آمده است.
ساختار و گزارش محتوا
بخش اول
علاّمه شبلى در بخش اول كه بعد از مقدّمه مترجم آمده و به نام تاريخ علم كلام است مقدّمه‌اى در رابطه با انگيزه
و هدف خود از تحرير اين كتاب را آورده است پس وارد مبحث تاريخ علم كلام كه تاريخچه‌اى از علم كلام نقلى
است مى‌شود و منظور او تاريخچه مجادلات فرق اسلامى باهم مى‌باشد آورده شده است در اين مختصر بذكر عوامل واسباب بروز اختلاف عقائد و آراء و ازدياد فتاوى و ميل به بدعتها و بالاخره ظهور علم كلام پرداخته
مسئله بسيار مهمى كه در اينجا مطرح شده مسئله قضا و قدر و عوامل پديد آمدن آنست و در آخر اين بحث به اصول عقايد
دو فرقه اشعرى و معتزلى و اختلافات شديد و سختى كه بين آنها جريان داشته مى‌پردازد.علاّمه شبلى بعد از
اين وارد مرحله علم كلام عقلى مى‌شود كه مقصود اصلى كتاب است و از آن مبسوطا سخن ميراند.او علل و اسباب
پيدايش،تاريخ ظهور كلام و وجه تسميه آن مى‌پردازد سپس بذكر اساسى مؤسسين و بانيان يا شخصيت‌هاى
برجسته علم كلام و شرح حالات آنها كه از ابوالهذيل علاف شروع و به خاندان نوبختى پايان مى‌يابد مى‌پردازد.
سپس وارد قرن چهارم و از متكلمين اين قرن مى‌نويسد و سپس ميرسد به قرن پنجم كه قرن انحطاط و زوال علم كلام
است مى‌پردازد تا اينجا دور اول علم كلام به پايان ميرسد و دور دوم علم كلام يا دور دوم
اشاعره است آغاز مى‌گردد و شرح احوال ابوالحسن اشعرى مؤسس طريقه اشعريه و سپس حالات غزالى و رازى
دو مرد بزرگ علم كلام آمده و در آخر به ذكر احوال علاّمه آمرى پرداخته است.مؤلف پس از اين علم كلام اشاعره را تحت
عنوان يك نظر اجمالى در علم كلام اشاعره زير دقت نظر گرفته و مسائل اختصاصى اشاعره مورد انتقاد قرار داده است
بعد از اين دوره سوم آغاز مى‌گردد در اين بحث علاوه بر شرح احوال ابن رشد،ابن تيميه و شاه ولى الله از ابتكارات
و اختراعات آنها در علم كلام به تفصيل و مشروح بحث نموده است.مؤلف براى تكميل تاريخ علم كلام از اين پس
دفترى از حكماى اسلامى كه در اثبات مسائل مذهبى روى اصول فلسفه و تطبيق شريعت با منطق و حكمت مقامى
بلند و ارجمند دارند باز كرده از فارابى،ابن سينا و ابن مسكويه و در آخر از شيخ اشراق و خصوصيات و مميّزات او
در فلسفه صحبت داشته در آخر اين بخش كتاب تاريخ علم كلام مؤلف يك بحث با عنوان يك نظر اجمالى در علم كلام‌دارد او اوّل از اينجا آغاز مى‌كند كه اين فكر سالها در اذهان رسوخ داشته كه بيشتر مسائل علم كلام مقتبس از
يونانيان و از آنها گرفته شده و مسلمانان فاقد قوه ابتكار و اختراع بوده خطايى بزرگ است و با قلم خود
چنان با دليل و برهان روشن مى‌سازد كه براى خواننده هيچ شك و شبهه‌اى باقى نمى‌گذارد كه مسلمانان در الهيّات فرسنگها
از يونانيان جلو بوده‌اند و علامه شبلى در آخر اين بحث علم كلام را تشريح كرده كه علم كلام عبارت از
دو چيز است يكى اثبات عقائد اسلامى و ديگر ردّ بر فلسفه ملاحده و ديگر مذاهب
بخش دوم
بخش دوم كتاب كه به نام علم كلام جديد است با مقدّمه مترجم آغاز و سپس ديباچه مؤلف و بعد از آن بحث
علوم جديده و مذهب،مذهب جزء فطرت انسانى،مذهب اسلام و در بحث عقل و مذهب مى‌آورد كه دليل
منكرين مذاهب در غرب برپايه اين مسئله است كه مذاهب را برخلاف عقل يافته‌اند و الاّ اگر مذهبى مبتنى
بر عقل و مطابق با تحقيقات عقلى باشد اين مخالفين را با آن هيچگونه مخالفت و نزاعى نخواهد بود و
علاّمه در اينجا واضح و آشكار مى‌كند كه اسلام در ميان مذاهب تنها مذهبى است كه عقل را تاج افتخار انسانى
قرار داده و تمام تعاليم آن هماهنگ با عقل و منطق است.بعد از اين بحث
وارد مرحله الهيّات مى‌شود و در صانع عالم تحت عنوان وجود بارى سخن مى‌گويد و در رابطه با اثبات صانع
فقط طريقه قرآن مجيد را در اين باب برگزيده و دلايل و براهين حكما و متكلمين را در اين باب رد مى‌كند سپس به
ذكر اعتراضات عمده ملاحده فعلى اروپا پرداخته و يك‌يك را جواب و ردّ مى‌كند بعد از فراغت از بحث
واجب به بحث از نبوت مى‌پردازد و در آخر اين بحث،نبوت محمد(ص)مورد بررسى قرار مى‌گيرد و براى اينكه اثبات
نمايند كه پيامبر(ص)با منبع وحى اتصال داشته بعضى از مسائل مربوط به عقايد،عبادات،اخلاق و...آورده‌و آنها بقدرى كامل،متقن و بلندپايه‌اند كه در مخيله هيچ حكيم و فيلسوف و يا قانونگذارى خطور نكرده و
آنها بدون وحى ممكن نيست به فكر كسى بيايند از جمله حقوق اجتماعى اسلام:حقوق انسانى،حقوق زن،
حقوق عامه مردم و وراثت و...در اينجا مسئله تأويل را كه از مسائل مشكل و بسيارى از اختلافات
مذهبى از اين مسئله سرچشمه گرفته مورد بحث قرار داده است پس از آن علاّمه شبلى وارد بحث در
روحانيات شده ملائكه،وحى و الهام و سپس به مسئله ترقى و تمدن كه مورد توجّه فلاسفه امروز است
پرداخته زيرا فلاسفه مذاهب را سد راه ترقى دانسته‌اند و ثابت مى‌كند كه اسلام دينى است جامع و كامل
كه تمدن را با آغوش باز مى‌پذيرد و آنرا در دامن خود پرورش ميدهد آخرين بحث در اين مرحله بحث پيوستگى
بين دين و دنيا آمده و بخش دوم با دو ضميمه كه عبارت از دو خطابه از امام رازى و آن ديگر
از امام غزالى كه راجع به نبوّت و رسالت ايراد شده پايان مى‌يابد.
در آخر اين قابل ذكر است كه در آغاز هر بخش،فهرست موضوعى كتابها به تفصيل آمده است و در آخر بخش كتابها
فهرست اعلام و غلطنامه درج گرديده است.
نسخه‌شناسى
كتاب تاريخ علم كلام كه از دو بخش تشكيل شده و در يك مجلد منتشر شده است
تاليف علامه شبلى نعمائى هندى است كه بوسيله سيد محمد تقى فخر داعى گيلانى از زبان اردو(ظاهرا زبان
اصلى كتاب باشد)به زبان فارسى ترجمه شده است چاپ اول،1386 توسط ليتوگرافى و چاپ ديبا(انتشارات اساطير)