خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار: تفاوت میان نسخه‌ها

{{جعبه اطلاعات کتاب

| عنوان =خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار (بخش کاشان)

| عنوان‌های دیگر =خلاصه الاشعار وزبده الافکار. برگزيده

==اصل‌های دوازده‌گانۀ بخش خاتمه==

===اصل اول: «بخش کاشان»===

این بخش نخستین قسمت از بخش خاتمه است که با احوال و شعرهای شاعران کاشان آغاز می‌شود و عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنمویی بر آن پاورقی زده، ویرایشش نموده و تصحیحش کرده‌اند. کاشی چونکه خاتمه را با این اصل آغاز کرده، بر آن مقدمه‌ای نوشته است؛ آغاز این مقدمه، سپاس از پروردگار، ستایش پیامبر (ص) و امیر مؤمنان (ع)، مدح شیخ صفی‌الدین اردبیلی و شاه عباس صفوی و مناجات با خداوند است. سپس، کاشی پس از اشاره به تقسیمات کتاب، حدیث حُبّ الوطن را بهانه کرده و اصل‌های دوازده‌گانه را با زادگاه خود، «کاشان» آغاز می‌کند.<ref>ر.ک: ادیب برومند، عبدالعلی، اصل کاشان، ص12-1</ref>کاشی شاعران زادگاهش را در دو فصل آورده است؛ نخستین فصل برای آنانی است که هنگام نوشتن این اثر زنده بوده‌اند و «در عرصه حیات جلوه‌گرند» و در دومین، برای آنانی که «رخت هستی از دامگاه فنا به آرامگاه بقا کشیده‌اند».<ref>ر.ک: همان، ص13و619</ref>برومند نیز در مقدمه‌اش به تناسب زمان تألیف کتاب، به تشکیل دولت صفوی، ویژگی‌های شعری و سبک‌های رایج آن زمانه پرداخته است.<ref>ر.ک: همان، ص44-11</ref>

===اصل پنجم و ششم: «بخش قزوین، گیلان و دارُالمرز و نواحی آن»===

این بخش را سیدمحمد دبیرسیاقی و مهدی ملک‌محمدی تصحیح و ویرایش کرده‌اند. در این اصل، شرح حال و نمونۀ شعر 25 تن از شاعران دارالسلطنۀ قزوین و 18 تن از شاعران دارالمرز -گیلان و مازندران-، که با کاشی هم‌عصر بوده‌اند، گردآوری شده است. دبیرسیاقی نسخۀ مجلس شورای اسلامی (ش: 5506) را کامل‌ترین دانسته و آن را برای ویرایش و تصحیح مبنا گرفته است. او از نسخه دیگر مجلس شورای اسلامی (َش: 4549) نیز بهره‌برده است. این نسخه، هرچند به خط  کاشی است، اما شاعران اصل اول تا هفتم آن آشفته و درهم بوده و صفحه‌شمارش پریشان و نامرتب است و صفحه‌های افتاده دارد. تاریخ کتابت نیز ندارد.<ref>ر.ک: دبیرسیاقی، سیدمحمد، اصل قزوین، گیلان، ص15</ref>

===اصل هفتم: «بخش تبریز و آذربایجان و نواحی آن»===

این بخش را رقیه بایرام حقیقی تصحیح کرده است. او درآغاز، به زندگی کاشی و ساختار کلی خلاصةالأشعار پرداخته است.<ref>ر.ک: بایرام‌حقیقی، رقیه، اصل تبریز و آذربایجان، ص35-17</ref>حقیقی برای ویرایش و تصحیح خود، از دست‌نویس کتابخانه مجلس شورای اسلامی (ش:334) بهره برده و آن را کاملترین نسخۀ هفت اصل اول خاتمه می‌داند. دست‌نویس‌های دیگر از کتابخانۀ مجلس (ش:4549) و (ش:244)، دست‌نویس دانشکدۀ ادبیات (ش: 59ج) و دستنویس ایندیا آفیس (ش: 668) به کار ویرایش او آمده‌اند.<ref>ر.ک: همان، ص40-37</ref>حقیقی ادعا دارد که تعداد شاعران این اصل بیش از 35 تنی است که کاشی در این اصل آورده است. او سپس، این 35 شاعر را در مقدمه‌اش به گونه‌ای کوتاه و فهرست‌وار، با بهره‌گیری از خلاصةالأشعار و منبع‌های دیگر معرفی نموده است.<ref>ر.ک: همان، ص78-40</ref>و چون بیشتر شاعران این دوره در مکتب وقوعی شعر می‌سروده‌اند، توضیحی در بارۀ ویژگی‌های آن (بویژه شیوع آن در تبریز) و سرانجام ناکام این مکتب داده است.<ref>ر.ک: همان، ص115-78</ref>

===اصل هشتم: «بخش یزد و کرمان و نواحی آن» ===

این بخش از خاتمۀ خلاصة الأشعار (جلد هفتم) ویژۀ شاعران یزد، کرمان و نواحی آن و دیار هندوستان است که با تصحیح سید علی میرافضلی انجام یافته است. نویسنده در میان سال‌های 981 تا 1013ق، سرگذشت 40 سخنور و 7371 بیت شعر را در دوفصل تهیه کرده است؛ فصل نخست از وحشی بافقی تا صوفی اردستانی و فصل دوم شرح شاعران کرمان، بم، سیستان، کابل، بدخشان، دکن، کشمیر و جاهای دیگر هندوستان است که از امیرشمس‌الدین محمد صدر کرمانی تا صانعی بدخشانی را دربرمی‌گیرد.<ref>ر.ک: سید علی میرافضلی، اصل یزد و کرمان، ص10-9</ref>اصل هشتم با نظارت خود کاشی تدوین و ویرایش نهایی شده و کامل‌ترین دست‌نویس بخش خاتمه است.<ref>ر.ک: همان، ص11</ref>برای تصحیح این بخش یک نسخۀ اصلی و چند دستنویس در اختیار میرافضلی بوده است که نسخۀ کتابخانۀ شخصی عبدالعلی ادیب اساس کار او شده و نسخه‌های دیگر به یاری او آمده‌اند.<ref>ر.ک: همان، ص13</ref>پیشتر، احمد گلچین‌معانی بر این نسخه حاشیه زده و نیز از شاعرانش فهرست تهیه نموده که آن‌ها ضمیمۀ پایان کتاب شده‌اند.<ref>ر.ک: همان، ص16</ref>

===اصل نهم: «بخش شیراز و نواحی آن»===

این بخش با تصحیح نفیسه ایرانی(1364ش) ارائه شده است. کاشی در این بخش، بسیاری از اطلاعات خود را در بارۀ شاعران فارس از طریق منبع‌های زیر به دست می‌آورده است: الف. شاعرانی که از فارس به کاشان سفر کرده بودند (ذیل غیرتی، ابوالقاسم کازرونی و حامد بهبهانی)؛ ب. شاعرانی که در سفرهای خود با آنان دیدار داشته است (ذیل صحیفی)؛ پ. جُنگ‌ها و تذکره‌ها (ذیل مکتبی)؛ و ت. گفته‌های معتمدان (ذیل میرهیبت‌الله غریبی).<ref>ر.ک: ایرانی، نفیسه، اصل شیراز، ص10</ref> ایرانی برای تصحیح خلاصةالأشعار، دستنویس کتابخانه شخصی عبدالعلی ادیب برومند (نسخه ب) را -که کاملترین نسخه است- مبنا گرفته و از نسخه‌های دیگر برای ویرایش آن بهره برده است.<ref>ر.ک: همان، ص17</ref>او برای ویرایش این نسخه از رسم الخط پیشنهادی فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیروی کرده است؛ واژه‌هایی مانند: گریهای- گریه‌های، زادهای-زاده‌های، پروانۀ- پروانه ای، کتابة- کتابت، جاهی- جایی، نداهی- ندایی، غلطیدن- غلتیدن، طپیدن- تپیدن و... اصلاح شده‌اند. البته او رسم الخط همزه را کمتر تغییر داده است.<ref>ر.ک: همان، ص17-15</ref>پایان‌بخش کتاب، فهرستی از کسان، جای‌ها و کتاب‌ها است.<ref>ر.ک: همان، ص479-443</ref>

===اصل یازدهم: «بخش ری و استراباد و نواحی آن بلاد»===

این بخش، در دو فصل تنظیم شده است؛ فصل نخست، ویژۀ شاعران ری (15 شاعر) است و فصل دوم، در بارۀ سرایندگان استرآباد (16شاعر) است. دو ویژگی در این بخش نمود یافته است:  

===اصل دوازدهم: «بخش خراسان»===

این بخشِ خاتمه را خطۀ خراسان شکل داده است. تصحیح آن با عبدالعلی ادیب برومند(1395-1303ش) و محمدحسین نصیری کهنمویی است. این کار با نسخه‌ای از آنِ ادیب برومند انجام یافته است. این نسخه، قسمت دوم بخش خاتمه را که در 1013 هجری قمری نوشته شده، دربردارد. نسخه‌ای از کتابخانه موزه ملی ملک و جُنگ تذکرةالشعرا نیز برای ویرایش و تصحیح خلاصةالأشعار به کارآمده‌اند.<ref>ر.ک: برومند، ادیب، اصل خراسان، ص25</ref>برومند نیز در مقدمه، به تاریخ عهد تیمور تا ظهور صفویان پرداخته و به سبک رایج شعر (مکتب وقوع) در دوره صفوی اشاره نموده <ref>ر.ک: همان، ص18-9</ref>و شیوۀ نویسندگی کاشی را توضیح داده و از ارزش کار او سخن گفته است.<ref>ر.ک: همان، ص24-22</ref>