المعجم (ابویعلی موصلی): تفاوت میان نسخه‌ها

| کتابخانۀ دیجیتال نور =

معجم در لغت، مصدر میمی است. محمد بن یزید گفته: معجم مصدر است به‎منزله إعجام. مثل جایی که شخص می‎گوید: أدخلته مدخله و أخرجته مخرجا که به معنی ادخال و اخراج است.<ref>ر.ک: مقدمه کتاب، ص6</ref> اما در اصطلاح محدثین: معجم، کتابی است که در آن احادیث بر ترتیب صحابه ذکر شده باشد مانند معجم کبیر طبرانی که خود وی در مقدمه این کتاب ذکر کرده: این کتابی است جامع برخی از روایات زنان و مردان از رسول خدا(ص) بر اساس حروف الفبا که با عشره مبشره آغاز شده؛ زیرا به عقیده مؤلف کسی بر آنان مقدم نیست.<ref>ر.ک: همان، ص7</ref>

بسیاری از علما، اسامی اساتیدشان را برحسب ترتیب حروف الفبا مرتب کرده‎اند و کتاب‎هایشان را معجم نامیده‎اند. از میان آنان برخی مانند [[ابو یعلی، احمد بن علی|ابویعلی]] و معجم الشیوخ محمد بن احمد بن جمیع صیداوی تبرکا به سید الانام محمد مصطفی(ص) کتابشان را با محمدین آغاز کرده‎اند و سپس با ترتیب الفبایی، کتاب را ادامه داده‎اند؛ [[ابو یعلی، احمد بن علی|ابویعلی]] با محمدین مسندش را آغاز می‎کند و پس از پایان ذکر روایات آنان می‎گوید: «باب الالف» و با نام احمد از میان اساتیدش می‎آغازد و در پایان اسم احمد از نام «ابراهیم» می‎آغازد و پس از «ابراهیم»، «اسحاق» را ذکر می‎نماید و سپس باب «اسماعیل» را تا حرف الف را به پایان ببرد. وی پس از پایان الف، به «باب الباء» و «باب الجیم» و «باب الحاء»... می‎پردازد تا به «باب الیاء» برسد. پس ترتیب، همان حروف الفباست به‎جز نام محمد و حرف الف که احمد در آن مقدم داشته شده است و دلیل این امر نیز بیان شد.<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>

[[ابو یعلی، احمد بن علی|ابویعلی]]، حدیث را با عبارت «حدثنا» آغاز می‎کند، سپس نام استادش(شیخ) را -بدون این‎که چیزی درباره زندگی استاد یا صفات و ویژگی‎هایش بگوید- ذکر می‎کند؛ این روش برخلاف شیوه رایج کتاب‎های مشیخات و برخی معاجم است که به ترجمه شیوخشان می‎پردازند و صفات و ویژگی‎های آنان را بیان می‎نمایند و سپس حال استادشان را از جهت ثقه عدل بودن یا غیر آن بیان می‎کنند. به‎عنوان نمونه می‎توان به روایات (50، 57، 112، 204) کتاب نگاه کرد. [[ابو یعلی، احمد بن علی|ابویعلی]] پس از ذکر نام شیخ، حدیثی را از وی نقل می‎نماید. البته وی گاهی بیش از یک حدیث از یک استاد را ذکر می‎کند ولی این امر بسیار کم اتفاق می‎افتد.<ref>ر.ک: همان</ref>

نام کتاب طریق این اثر این‎چنین ذکر شده است: الجزء الاول من کتاب(المعجم) تألیف أبی یعلی أحمد بن علی بن المثنی الموصلی. روایة القاضی یوسف بن القاسم بن یوسف المیانجی رحمة‎الله‎علیه. روایة الشیخ أبی الحسین محمد بن عبدالرحمن بن عثمان بن أبی نصر رحمه‎الله. روایةَ الشریف الأجل، الخطیب أبی القاسم علی بن إبراهیم بن العباس الحسینی. روایة الشیخ الإمام الأوحد أبی –فی الأصل (أبو)- هبة‎الله بن الحسن ابن هبة‎الله الشافعی. سماع عبدالله بن عیسی بن عبیدالله بن عیسی المرادی الأندلسی الإشبیلی.<ref>متن کتاب، ص53</ref>

در اولین روایت کتاب می‎خوانیم: ... عن عائشه قالت: قلت یا رسول‎الله! أخبرنی عن ابن عمی ابن جدعان. قال النبی(ص): «و ما کان؟». قالت: قلت: کان ینحر الکوماء، و یکرم الجار، و یقری الضیف و یصدق الحدیث و یوفی بالذمه و یصل الرحم و یفک العانی و یطعم الطعام و یؤدی الأمانه. قال: «هل قال یوما واحدا: اللهم إنی أعوذ بک من نار جهنم؟» قالت: لا. و ما کان یدری ما جهنّم. قال: «فلا، إذاً». در این روایت عایشه به پیامبر خدا(ص) عرض می‎کند که درباره پسرعمویش ابن جدعان به وی بگوید. پیامبر(ص) از عایشه می‎پرسد که او چگونه آدمی بود؟ و عایشه پاسخ می‎دهد: وی با ظالمان مبارزه می‎کرد، همسایه را گرامی می‎داشت، میهمان زیاد داشت، راستگو بود، قرض را ادا می‎کرد، صله‎رحم می‎نمود، اسیر را آزاد می‎کرد و اطعام طعام داشت و ادای امانت می‎نمود. آن حضرت پرسیدند: آیا شده بود که در روزی از آتش جهنم به خدا پناه ببرد؟ عایشه عرض کرد: نه. او که نمی‎دانست آتش جهنم چیست. حضرت فرمودند: پس جواب در اینجا هم نه است.<ref>ر.ک: همان، ص55</ref>

[[ابو یعلی، احمد بن علی|ابویعلی]] در این کتاب 285 تن از شیوخ خود را ذکر می‎کند که از هر یک از آنان یک و گاه دو یا چند روایت می‎آورد و به‎ندرت به سال یا محل استماع حدیث اشاره می‎کند.<ref>صادقی، مریم، ج6، ص436-437</ref> ایشان آخرین روایت کتابش را به عدد 335 ختم می‎نماید.<ref>ر.ک: همان، ص354</ref>

صفحات 41 تا 45 کتاب حاوی رونوشت تصاویر نسخ خطی کتاب است. فهارس فنی کتاب در انتهای آن به‎این‎ترتیب ذکر شده است؛ فهرست‎های اجزاء و ابواب، آیات قرآنی، احادیث و آثار، اساتید(شیوخ) [[ابو یعلی، احمد بن علی|ابویعلی]]، رجال اسناد، اعلام مذکور در متن، اشعار، اماکن و قبائل و...، کسانی که [[ابو یعلی، احمد بن علی|ابویعلی]] به جرح و تعدیل آنان پرداخته، و منابع.<ref>ر.ک: کتاب، ص357-424</ref>

محقق در مقدمه نسبت این کتاب به نویسنده را به نسبت پسر به پدرش تشبیه می‎کند.<ref>ر.ک: مقدمه کتاب، ص15</ref>

محقق پس از دستیابی به دو نسخه از این کتاب تحقیق آن را آغاز کرده است؛ اولی نسخه دارالکتب مصریه به شماره 1913 بوده احمد دقاق این نسخه را برای او مهیا کرده؛ و دومین نسخه را استاد محمود ارناؤوط آن را از معهد المخطوطات العربیه برای وی آورده است.<ref>ر.ک: همان، ص17-27</ref>

# التزام به مقدار لازم در ترجمه اعلام به جهت بیان حالت صحت و حسن و ضعف و... .<ref>ر.ک: همان، ص38</ref>

ابو سلیم ([[اسد، حسین‌ سلیم‌|حسین سلیم اسد]]) در پایان مقدمه چند بار از عبدالعزیز رباح و احمد یوسف دقاق تشکر کرده است. دکتر خالد عبدالکریم جمعه مبجل و استاد محمود أرناؤوط از دیگر کسانی است که نسخه خطی دوم کتاب را در اختیار محقق قرار داده لذا از این دو نیز تشکر می‎نماید.<ref>ر.ک: همان، ص39</ref>

# صادقی مریم، دائرة‎المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج6، تهران، مرکز دائرة‎المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1373ش.

[[رده:کتاب‌شناسی]]