موقف الزيدية و أهل السنة من العقيدة الإسماعيلية و فلسفتها: تفاوت میان نسخه‌ها

نویسنده در هر مبحث ابتدا آرای باطنیه را در هر مسئله و اختلافات پیرامون آن و سپس دیدگاه زیدیه را در آن مسئله ذکر کرده است. در خلال ارائه مسئله گاه نظر خود را با تحلیل و نقد بیان کرده است؛ اما غالباً دیدگاهش را در نهایت بحث و پس از ارائه اشکال زیدیه بر باطنیه آورده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص14</ref>‏.  

در مقدمه کتاب چنین می‎خوانیم: فرقه‎های شیعه در جزئیات و تفاصیل اعتقادات با یکدیگر اختلاف‎هایی دارند، اما همه آنها بر این متفقند که [[امام على(ع)|علی(ع)]] نسبت به امامت و قیام به این امر در امت مستحق‎ترین است. فرقه زیدیه و امامیه و اسماعیلیه به‎لحاظ گستردگی و تعداد بزرگ‎ترین فرقه‎ها هستند. بااین‎حال گروهی گروه دیگر را تکذیب می‎کنند و بااینکه مابین آنها تناقضاتی در اعتقادات و به‎ویژه در امامت وجود دارد، برخی، برخی دیگر را گمراه می‎خوانند. در این بین شیعه اسماعیلیه به جهت اینکه از سوی دیگر مسلمانان متهم به اسلام ظاهری هستند مورد حملات شدید قرار گرفته‎اند. به همین جهت اهل سنت، اسماعیلیه را از جمله مذاهب خارج از اسلام می‎دانند. زیدیه نیز همین اعتقاد را دارند و می‎گویند: اسماعیلیان در ظاهر اسلام را رعایت می‎کنند، اما در باطن کافر هستند و به هیچ‎یک از شرایع پایبند نیستند<ref>ر.ک: همان، ص7</ref>‏.

انتشار اسماعیلیه باطنیه در جاهای متعددی از یمن و اختلاط آنها با زیدی‎ها که اکثریت را تشکیل داده‎اند، سبب شده که نقش سیاسی مهمی به هنگام سیطره قوای اجنبی در یمن و در همه اعصار داشته باشند<ref>ر.ک: همان، ص8-7</ref>‏.  

در ادامه مقدمه به دیدگاه استاد [[سبحانی تبریزی، جعفر|جعفر سبحانی]] به‎عنوان یکی از اعلام شیعه امامیه معاصر یاد شده که سیمای درگیری‎ها و دشمنی‎های بین زیدیه و اسماعیلیه را به‎اختصار بیان کرده و توضیح داده که زیدیه و اسماعیلیه از فرق شیعه هستند که بینشان اتفاقات و اختلافاتی وجود دارد. هر دو گروه متفقند که رهبری جامعه اسلامی پس از رحلت نبی اکرم(ص) به بیعت و اختیار نبوده، بلکه به نص رسول(ص) بر یکی از آحاد جامعه بوده و متفقند بر اینکه نص بر [[امام على(ع)|علی(ع)]] و فرزندانش حسن و حسین(ع) صادر شده است؛ به‎جز اینکه زیدیه قائل است به اینکه استمرار امامت پس از امام حسین(ع) به خروج و دعوت صورت می‎گیرد و در ابتدا این قاعده با خروج امام زید، سپس پسرش یحیی و... تمثل یافت. اما اساعیلیه قائل به استمرار نص الهی پس از حسین(ع) بر امامت [[امام سجاد(ع)|زین‎العابدین]] و امام باقر و [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق]] و پس از او فرزندش اسماعیل است که در نزد آنها مهدی امت است<ref>ر.ک: همان، ص9</ref>‏.  

در تمهید کتاب در ضمن دو مبحث ابتدا فرقه زیدیه معرفی و سپس از فرق یا مذاهب آن سخن رفته است. در مبحث دوم نیز باطنیه و مهم‎ترین فرق آن معرفی شده است. سپس اهداف باطنیه و مهارت‎های آنها در دعوت به شیوه‎های مختلف مطرح شده است. نویسنده همچنین تأکید کرده است که فرقه مورد بحث در این کتاب، اسماعیلیه باطنیه است، نه دیگر فرق باطنیه مانند: قرامطه، اخوان‎الصفا، نصیریه و دروزیه<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>‏.

ادعاهای باطل باطنیه با اختلاف صور و مذاهبش بر مجموعه‎ ستون‎هایی استوار است که کنار گذاشتن نظر عقل، نظریه مثل و ممثول و تأویل، استعانت از تعالیم ادیان مغایر با اسلام و کمک گرفتن از فلسفه از آن جمله است. باب اول به پنج فصل تقسیم شده است. در ابتدا دیدگاه زیدیه در رابطه با نظریه تعلیم نزد باطنیه ذکر شده و سپس نقد زیدیه بر آن آمده است. همچنین در این باب موضع زیدیه نسبت به تأثیر پذیرفتن باطنیه از ادیان یهودیت، مسیحیت و زرتشتیان و مذاهب فلسفی بررسی شده است<ref>ر.ک: همان، ص16-15</ref>‏.  

در باب دوم کتاب موضع زیدیه در مورد اعتقادات باطنیه در رابطه با توحید و اسما و صفات الهی ذکر شده است. سپس موضع آنان نسبت به دیدگاه باطنیه درباره موضوعات خلقت عالم و نبوت و سمعیات تبیین شده است<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>‏.  

زیدیه – به‎جز حمیدان بن یحیی (656ق) - ‎معتقدند که [[امام على(ع)|امام علی(ع)]] به نص خفی به امامت رسیده و امام حسن و امام حسین(ع) به نص جلی به امامت رسیده‎اند<ref>ر.ک: متن کتاب، ص‎429</ref>‏.  

در بخشی از باب دوم، به مناقشه [[ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم|ابن تیمیه]] در برخی از آثارش در رابطه با دیدگاه باطنیه اشاره شده که از توصیف خداوند به نفی و اثبات خودداری می‎ورزند. از نظر ابن تیمیه، باطنیه با این دیدگاه، قانون منطقی بدیهی که همان قانون عدم تناقض است را نفی می‎کنند. ابوسلیمان سجستانی باطنی در کتابش «الأقاليد الملكوتية» آن‎چنان‎که [[ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم|ابن تیمیه]] در کتابش «[[شرح العقيدة الإصفهانية]]» نقل کرده، چنین می‎گوید: ما بین نقیضین منتاقضین جمع نمی‎کنیم، تا بگوییم خداوند زنده است و زنده نیست؛ بلکه دو نقیض را برمی‎داریم و می‎گوییم: او نه موصوف است و نه لاموصوف<ref>ر.ک: همان، ص‎209</ref>‏.  

در سومین باب کتاب دیدگاه باطنیه در رابطه با امامت و عصمت امام بیان شده است. زیدیه در رابطه با عصمت قول واحدی ندارند؛ گروهی تنها قائل به عصمت اهل کساء هستند، نه دیگر ائمه(ع). گروهی نیز تنها [[امام على(ع)|امام علی(ع)]] را معصوم می‎دانند. برخی از زیدیه نیز همانند امامیه و اسماعیلیه معتقد به عصمت همه ائمه هستند<ref>ر.ک: همان، ص‎430</ref>؛ البته نویسنده به‎رغم این اختلاف با مطالعه منابع فراوانی که نزد وی بوده به این نتیجه رسیده که بیشتر زیدیان معتقد به عصمت ائمه(ع) نیستند. لذا بیشتر علمای زیدیه در این مسئله به نقد آرای باطنیه پرداخته‎اند؛ تا جایی‎که صاحب بن عباد به نقد برادران زیدی‎اش که معتقد به عصمت امام بودند، پرداخته است<ref>ر.ک: همان</ref>‏.  

# در هر دیدگاهی سعی شده به مصادر اصلی رجوع شود؛ مگر اینکه جستجو به جایی نرسیده باشد که گاه در خلال بحث به کتبی که دسترسی به آنها میسر نبوده، اشاره شده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص14-13</ref>‏.  

در پاورقی‎های کتاب به شماره آیه و سوره اشاره شده است. همچنین به منابع احادیث و آثار اشاره گردیده است. اگر در صحیحین آمده باشد به همان اکتفا شده و اگر در غیر آنها آمده باشد به همان منابع اشاره شده است. جالب آنکه نویسنده در مقدمه تصریح کرده که نتوانسته منابع برخی احادیث به‎ویژه احادیثی را که از سوی شیعه روایت شده را پیدا کند؛ البته به دلیل این مطلب اشاره نکرده است<ref>ر.ک: همان، ص14</ref>‏. همچنین معرفی اعلام و ارجاعات مفیدی در پاورقی‎های کتاب ذکر شده است.