الأشباه و النظائر في النحو: تفاوت میان نسخه‌ها

اين قواعد كه بيشترين بخش مطالب را به خود اختصاص داده، بر اساس حروف الفبا مترتب گرديده است. نویسنده در اين قسمت، به استقصاء، تحقيق و تتبع فراوانى پرداخته و در ضمن هر قاعده‌اى، آنچه از ادبيات عرب مناسب آن بوده، از قبيل مقال، تحرير، تنكيت، تهذيب، اعتراض، انتقاد و جواب آن، آيات قرآنى، احاديث نبوى، ابيات شعريه، تراكيب علما در تصانيفشان و... آورده شده است.

از جمله عناوينى كه در اين قسمت، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است، عبارتند از:

جلد دوم، فن دوم، سوم و چهارم كه عبارت است از فن تدريب، ضوابط، استثنائات و تقسيمات، فن بناء بعضى از مسائل بر بعض ديگر و فن جمع و فرق را در خود جاى داده است. اين جلد، مترتب بر چندين باب مى‌باشد. اين ابواب، عبارتند از: الفاظ، كلمه، اسم و علامات آن، فعل و تقسيمات آن، حرف و انواع آن، كلام و جملات، معرب و مبنى، منصرف و غير منصرف، نكره و معرفه، مضمر، عَلَم، اشاره، موصول، معرف به ادات، مبتدا و خبر، افعال ناقصه، حروف شبيه ليس، حروف مشبه بالفعل، افعال قلوب، فاعل، نايب فاعل، مفعول‌به، تعدى و لزوم، اشتغال، مصدر، مفعمول‌له، مفعول‌فيه، استثناء، حال، تميز، حروف جر، اضافه، اسم فاعل، تعجب، افعل تفضيل، اسم فعل، نعت، عطف، بدل، ندا، ندبه، ترخيم، اختصاص، عدد، اخبار، تنوين، نون تأكيد، نواصب مضارع، جوازم، ادوات، صفات، تأنيث، مقصور و ممدود، جمع مكسر، تصغير، نسب، تصريف، زيادت، حذف، ادغام، خط، اعراب و بناء، موصول و...

الف)- فن «الطراز في الالغاز، احاجى، مطارحات و ممتحنات»: نویسنده، اين فنون را به علت نزدیکى و قرابت به هم، در ضمن یک فن آورده است. در اين قسمت، كلمات، كنايات و جملاتى از برخى از بزرگان علم و ادب، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است كه برخى از آن‌ها، عبارتند از: حريرى، [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشرى]]، شيخ عز‌الدين بن عبدسلام، ابن لب اندلسى.

ب)- فن مناظرات، مجالسات، مذاكرات، مراجعات، محاورات، فتاوى، واقعات، مراسلات و مكاتبات و فن افراد و غرائب كه به بررسى اين امور در كلمات بزرگان اين فنون، اختصاص يافته است، همچون: مناظره [[سیبویه، عمرو بن عثمان|سيبويه]] و كسايى در مسئله زنبوريه، مجلس خليل با [[سیبویه، عمرو بن عثمان|سيبويه]]، مجلس ابى‌اسحاق زجاج با شاگردانش، مناظره بين كسايى و يزيدى، مجلس بين ثعلب و [[مبرد، محمد بن یزید|مبرد]]، مناظره بين ابن اعرابى و اصمعى پيرامون اين نكته كه آيا جمع مؤنث بر مذكر حمل مى‌شود يا برعكس، مجلس ابى‌عمرو بن علاء با عيسى بن عمر در اين كلام كه «ليس الطيب الا المسك»، مجلس ابى‌اسحاق ابراهيم بن سرى زجاج با مردى غريبه پيرامون مسائل متفرقه نحوى، مجلس بكر بن حبيب سهمى با شبيب بن شيبه بر سر مسائل لغوى و نيز مجالس عثمان بن مازنى با يعقوب بن سكيت، عمر جرمى و ابى‌حسن سعيد بن مسعده، اخفش، مجالس ابى‌عباس احمد بن يحيى با ابى‌حسن محمد كيسان، فتاواى نحويه ابن شجرى، جواب شيخ ابى‌منصور به موهوب بن احمد، مسائل نحوى ابن سيد‌‎بطليوسى، مسائلى كه بين سهيلى و ابن خروف اتفاق افتاده است و...

به‌عنوان مثال، در مناظره‌اى كه بين ابوحاتم و توزى بر سر مذكر يا مؤنث بودن كلمه فردوس اتفاق افتاده، چنين آمده است كه ابوحاتم، قائل به مذكر بودن آن شده و وقتى توزى پرسيده است كه پس چرا در آيه شريفه ''' «الذين يرثون الفردوس هم فيها» '''، ضمير مؤنث به آن برگشته است، وى در پاسخ به اين نكته اشاره كرده كه در اينجا، به معناى «الجنة» نظر شده است، همانند آيه شريفه ''' «من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها» ''' و همچنين مانند شعر عمر بن ابى‌ربيعه: