تذکره خواجه محمد بن صدیق کججانی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[پلاسي شيرازي، حسن بن حمزه]] (نويسنده)

| زبان =فارسي

| موضوع =عارفان - سرگذشت نامه

| مکان نشر =ايران - تهران  

| کتابخانۀ دیجیتال نور =35509

'''تذکره خواجه محمد بن صدیق کججانی'''، کتابی یک جلدی است، در شرح حال و سخنان معرفت‎آمیز عارف بزرگ خواجه محمد بن صدیق کججانی، که توسط [[پلاسي شيرازي، حسن بن حمزه|حسن بن حمزه پلاسی شیرازی]]، به رشته تألیف درآمده است.

این کتاب ابتدا به زبان تازی بوده و بعدا [[طارمی، نجم‌الدین|نجم‎الدین طارمی]] در سال 811 هجری با اشاره شیخ‎الاسلام مغیثای کججی آن را از زبان تازی به زبان فارسی ترجمه کرده است<ref>ر.ک: مقدمه احمد خوش‎نویس، صفحه ب - ج</ref>.

کتاب حاضر، مشتمل بر دو مقدمه (یکی از احمد خوش‎نویس و دیگری از مترجم) است و مطالب آن در سه بخش ارائه گردیده است. در ذیل هرکدام از بخش‎ها، مباحث مرتبط با آن، به‎همراه مصادر آنها ارائه شده است.

مقدمه اول کتاب که توسط احمد خوش‎نویس نگاشته شده است، در مورد شخصیت و اهمیت جایگاه و زندگی‎نامه خواجه محمد بن صدیق کججانی است. سلسله نسب خواجه محمّد بن صدّیق کججانى با قطع نظر از مقام عرفانى و نسبت معنوى با یازده واسطه به خاندان ولایت و [[امام سجاد(ع)|امام چهارم حضرت سجّاد(ع)]] مى‎پیوندد.

وى در دوره سلطنت آباقاخان بن هلاکو از پادشاهان مغول در تبریز مى‎زیسته و در ذى‎حجّه سال ۶۷۷ هجرى در سن ۶۶ سالگى درگذشته است. مزارش در روستاى کججان نزدیک روستاى لاله از دهات تبریز که مدفن گروهى از مشایخ کججان است، زیر قبّه محقّرى واقع گردیده است و اکنون هم آثارش باقى است و بر سنگ مزارش چنین نوشته شده: «هذا روضة الفقير إلى اللّه الكبير محمّد بن الحاج صدّیق بن محمّد». وی در میان عرفاى معاصر خود به دقّت اشارت و لطف معانى و قوّت سخن معروف بوده است<ref>ر.ک: همان، صفحه الف - ک</ref>.

مقدمه مترجم، درباره سرگذشت این کتاب و ترجمه آن به درخواست مغیثای کججی است<ref>ر.ک: مقدمه مترجم، ص1-5</ref>.

بخش اول کتاب، در باب شرح حال مؤلف رساله و عزیمت او از دارالعلم شیراز به دارالملک تبریز و رسیدن او به حضرت خواجه و تصرّف خواجه در باطن وی است، که پس از عزیمت به تبریز و نائل شدن به خدمت خواجه از فیض وجود وی کسب فضایل فراوان کرده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص‎7-10</ref>.

وی بیان می‎دارد که سه روز در صحبت خواجه بودم و چیزى نخوردم، نه شب و نه روز. چون خادم طعام می‎آورد، خواجه دو سه لقمه کوچک می‎خورد و به خادم می‎گفت: طعام را بردار که او نمى‎خورد. در این سه روز، سؤال‎هاى عجیب و غریب مى‎فرمود از معانى مشکلات و متشابهات قرآن و احادیث نبوى(ص) که متعلق بود به حقیقت که باطن شریعت است و این ضعیف از آن جواب مى‎گفتم برحسب آنچه حق تعالى در آن وقت بر من مى‎گشود و جواب‎ها که هرگز ندانسته بودم و بر خاطرم نگذشته بود و از هیچ آفریده نشنیده بودم و در هیچ کتابى نخوانده بودم، تا غایتى از آن کلمات که در آن زمان از من صادر مى‎شد ذوقى و صفائى و طربى به باطن من راه مى‎یافت و تعجّب مى‎کردم که این اسرار الهى از من چگونه ظاهر مى‎شود؟ پس به حقیقت دانستم که صدور این کلمات و ظهور این اسرار و اشارات از برکات نظر و انفاس متبرّکه و علوّ همّت حضرت خواجه است<ref>ر.ک: همان، ص‎11-17</ref>.

پس از این سه روز خواجه به من گفت: از تو در این روزها علوم و معارف غریبه، به عبارت‎هاى لطیف و اشارت‎هاى شریف شنیدم که اگر صفات و اخلاق و افعال و احوال تو مناسب آن مى‎بود تو لایق آن مى‎بودى که امام و مقتداى عصر خود باشى؛ لیکن چون به دیده بصیرت در تو نظر مى‎کنم، اقوال و افعال و حرکات و سکنات و احوال تو را مخالف کلمات و علم تو مى‎بینم. پس پیش من روشن شد که حکمت، غیر حقیقت حکیم است و معرفت، غیر حقیقت عارف و علم، غیر حقیقت عالم؛ مگر نسبت با حضرت عزّت تعالى شأنه که علم او در حضرت احدیت ذات، مغایر ذات او نیست و از او جدا نیست؛ زیراکه آنجا تعدّد به‎هیچ‎وجه تصوّر نتوان کرد. پس گاه باشد که شخصى مسائل حکمت نقل کند و او به حقیقت سفیه باشد و گاه باشد که معرفت نقل کند و او در واقع عالم باشد و عارف نباشد و گاه باشد که مسائل علوم نقل کند و او به حقیقت جاهل باشد<ref>ر.ک: همان، ص23-24</ref>.

سپس حضرت خواجه تصرفاتی در من کرد و روح مرا که در مشیمه خطاب و ارحام امثال محبوس بود، بیدار کرد و نورانیت مرا که در بحر مثال ساکن بود، در حرکت آورد؛ پس همچنان‎که شخص مقید را بند از پاى بردارند، بند از جان من برداشتند و در جنبش آمدم و حرکتى که در این وهله مى‎کردم، به حقیقت عین سکون بود و جستن‎ها آرام محض مى‎نمود و بدین صفت، در مقامات و منازل، ترقّى مى‎کردم تا جایى رسیدم که نور توحید مرا فروپوشانید و به حقیقت تفرید مرا از خود فانى گردانید، تا مست شدم؛ پس در آن حالت خواجه که طبیب حاذق بود به طبّ‎ ولایت خود مرا معالجه کرد و چشم دل مرا به حضرت پروردگار گشاده گردانید و در آن حالت مزاج جسمانیم را نیز نگاه مى‎داشت تا مرکب بدن از کار بازنماند و من در هودج بدن سوارى مى‎کردم و سایر و طایر مى‎بودم؛ در آن حالت چشم دل خود را بمالیدم و دیده بصیرت بگشودم و بر بالا نظر مى‎کردم، روى مطلوب در پیش خود مى‎دیدم و به حقیقت مشاهده مى‎کردم. پس ناگاه خود را امام و مقتداى خود دیدم<ref>ر.ک: همان، ص‎18-34</ref>.

بخش سوم کتاب، در باب بیان سبب تألیف این نوشتار است، که نگارنده بیان می‎دارد که خواجه به ایشان فرمود: وقتی مرد حقانی از این جهان فانی مفارقت می‎کند، وارثان او پسران و برادران از جهان مادی و آب و گل نیستند، بلکه وارث او کسی باشد که مظهر علم و عمل و حال و مقال او باشد و طریق هدایت و ارشاد او بر دست او گشاده شود، خواه فرزند طینى باشد یا برادر دینى، که سخنان مجمل او را تفسیر طلب کند و کلمات مختصر او را مبسوط‍‎ به سمع مردم رساند و مردم را شناسا گرداند به ورد و کرد او و طریقه‎اى که در حالت حیات بر آن بوده باشد - از معرفت اللّه و معرفت اوامر و احکام الهى و حظّ‍‎ استعداد او از انوار و فیض رحمانى - تا اگر طایفه‎اى در حال حیات در محبّت و متابعت و تعظیم او تقصیر کرده باشند، بعد از وفات او چون سیرت و آداب او معلوم کنند، تدارک آن بکنند و متابعت او بر خود لازم دانند؛ زیراکه هرچه آدمى بر آن قدرت دارد، در آن رغبت نمى‎کند و هرچه از آن عاجز ماند، خواهد که به شعف و محبّت و حرص هرچه تمام‎تر به تحصیل آن قیام نماید؛ چون این کلمات که از حضرت خواجه صادر شد، مشعر بود به دستورى و اجازت من بنده در اظهار معانى اسرار و نقل آثار و اخبار، این فقیر حقیر نیز لطائف معرفت که چون بنات النّعش متفرّق بود، چون ثریا جمع کردم<ref>ر.ک: همان، ص‎35-36</ref>.

در ادامه، نگارنده تحت عنوان پندنامه شیخ سعدی، به ابیاتی چند از اشعار سعدی در بهره بردن انسان از فرصت عمر و دنیا، اشاره می‎کند:

{{شعر}}{{ب|''بس بگردید و بگردد روزگار ''|2=''دل به دنیا درنبندد هوشیار''}}{{ب|''اى که دستت مى‎رسد کارى بکن''|2='' پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار''}}{{ب|''اینکه در شهنامه‎ها آورده‎اند  ''|2=''رستم و روئینه‎تن اسفندیار''}}{{ب|''تا بدانند این خداوندان ملک ''|2=''هیچ نگرفتیم ز ایشان اعتبار''}}{{پایان شعر}}...<ref>ر.ک: همان، ص105</ref>.

در خاتمه کتاب، نویسنده از باب تیمن و تبرک به بیان اسامی اقطاب و ارکان سلسله علیه، ذهبیه، رضویه، کبرویه و احمدیه پرداخته است<ref>ر.ک: همان، ص109-110</ref>.

در پاورقی‎ها توضیح برخی از جملات و آدرس مطالب ذکر شده است.

<references/>