طوسی، محمد بن حسن: تفاوت میان نسخه‌ها

وی در سال 408ق به بغداد مهاجرت كرد. ورود [[شيخ طوسی]] به اين شهر، در زمانی بود كه مردان علم و فكر و ادب با ديدگاه‌های مختلف در آنجا حضور داشتند و علوم عقلی و نقلی را در مراكز علمی بغداد تدريس می‌كردند.

در آن زمان، [[شيخ مفيد]] (338-413ق) رهبری فكری شيعه امامی‌مذهب را بر عهده داشت و مجلس درس او محلّ حضور نخبگان فرهنگی و صاحب‌نظران برجسته آن عصر بود. حتّی عالمان ساير گروه‌های مذهبی هم در جلسه درس او حضور داشتند. [[سيد مرتضی]] علم‌الهدی (م 436ق) نيز - كه در فنّ مناظره، شاگرد [[شيخ مفيد]] بود - مجلسی داشت كه در آن، ميان دانشمندان تمام مذاهب، مناظره صورت می‌گرفت. بنابراين، وجود فضای فرهنگی اصيل و درعين‌حال، نوآوری‌های بسيار در بغداد، موجب جلب توجّه شيخ طوسی به بغداد و مهاجرت وی به آن شهر شد، همچنان‌كه سنّت سفر برای علم‌آموزی را هم نبايد از نظر دور بداريم. در آن عصر، فقها برای تكميل معلوماتشان به ديگر مناطق اسلامی برای تحصيل و تدريس سفر می‌كردند، به‌خصوص بغداد كه مركز خلافت و مركز تمدّن اسلامی بزرگ آن روز بود؛ ازاين‌رو، بغداد، بزرگان نام‌آور و برجسته‌ای را از مذاهب مختلف در خود جای داده بود.

اين شرايط باعث شد كه عالمان بسياری و از جمله شيخ طوسی، به بغداد مهاجرت نمودند. البتّه استقرار حكومت آل بويه در بغدادِ آن عصر نيز در اقبال شيخ طوسی به آن شهر، بی‌تأثير نبوده است.

[[شيخ طوسی]] (رحمه‌الله) با ورود به بغداد، در مجلس درس [[شيخ مفيد]] - كه در آن زمان، شيخ متكلّمان و فقيهان شيعه و رئيس آنها شناخته می‌شد - شركت كرد. او به مدّت پنج سال از درس [[شيخ مفيد]] در اصول و كلام استفاده كرد و در همين دوره، تأليف كتاب «تهذيب الأحكام»(شرح كتاب «المقنعة» اثر شيخ مفيد) را آغاز كرد. در اين شرح، تأثير جوّ كلامی بغداد بر شيخ طوسی، مشهود است.

همچنين [[شيخ طوسی]] در طول اين مدّت، از درس حسين بن عبيداللَّه غضايری (م 411ق) و محمّد بن احمد بن ابی‌الفوارس (م بعد 411ق) و ديگر اساتيد شيعه و اهل سنّت استفاده كرده است؛ همچنان‌كه آنان هم از او استفاده بردند و از همين روست كه شاگردان بسياری از مذاهب مختلف، از درس [[شيخ طوسی]] استفاده نموده‌اند. در بغداد، سيصد نفر از مذاهب مختلف، در شمار شاگردان [[شيخ طوسی]] ذكر گرديده‌اند. پس از وفات [[شيخ مفيد]] در سال 413ق، رهبری شيعيان امامی‌مذهب به [[سيد مرتضی علم‌الهدی]] (413-436ق) رسيد. او برجسته‌ترين شاگرد [[شيخ مفيد]] بود.

شيخ طوسی در عصر شاگردی‌اش نزد [[سيد مرتضی]]، كتاب «تلخيص الشافي» را - كه انتخاب و ساده‌سازی كتاب [[سيد مرتضی]] به نام «الشافي» بود - تأليف نمود. [[شيخ طوسی]] اين كتاب را در سال 432ق به اتمام رساند.

[[شيخ طوسی]] كتاب «الرجال» و كتاب «الفهرست» را نيز در عصر [[سيد مرتضی]] تأليف نموده است؛ چراكه در كتاب «الرجال» در شرح حال [[سيد مرتضی]] با تعبيرات: «أدام اللَّه تعالی أيامه» و «مدّ اللَّه في عمره» از وی ياد كرده است.

[[شيخ طوسی]] در اين دوره، از دروس اساتيد ديگری هم استفاده كرد. هلال بن محمّد بن جعفر حفّار (م 414ق)، محمّد بن محمّد بن محمّد بن مخلّد (م 419ق)، احمد بن عبدون معروف به ابن حاشر (م 423ق) و محمّد بن احمد بن شاذان (م 425ق) نيز از اساتيد وی بوده‌اند.

پس از وفات [[سيد مرتضی]] در سال 336ق، رهبری شيعيان به شيخ طوسی رسيد.

او تا سال 448ق در بغداد اين وظيفه را برعهده داشت و در طول اين دوازده سال، فعاليت‌های علمی فراوانی را در بغداد انجام داد. خليفه عبّاسی القائم‌بأمراللَّه (422-467ق) كرسی تدريس كلام را به وی اعطا كرد. اين كرسی تدريس، تنها به عدّه كمی از بزرگان علما و رئيس علمای هر عصر داده می‌شد. اين تقدير خليفه از [[شيخ طوسی]]، حسادت عدّه‌ای را برانگيخت و در نزد خليفه به سعايت از وی پرداختند و او را متّهم كردند كه در كتاب «مصباح المتهجّد» در دعای روز عاشورا، به صحابه به‌گونه‌ای نامناسب حمله نموده است.

اين نكته باعث شد كه خليفه [[شيخ طوسی]] را به‌همراه كتاب مصباحش فرابخواند. [[شيخ طوسی]] در حضور خليفه اين اتّهام را نفی كرد؛ ليكن خليفه اين عبارت از دعا را به وی نشان داد كه: «اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنّي وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِي ثُمَ الثَّالِثَ ثُمَّ الرَّابِعَ وَ الْعَنْ يزيدَ خامِساً».

[[شيخ طوسی]] پاسخ داد: مراد از اين عبارت، آنچه سخن‌چينان فهميده‌اند، نيست؛ بلكه مراد از اوّل ظالم، قابيل (قاتل هابيل، كه اوّلين قاتل بود و اين سنّت را بنا نهاد) و مراد از دومی، قاتل ناقه حضرت صالح (كه نام وی قيدار بن سالف بوده) و مراد از سومی، قاتل يحيی بن زكريا و مراد از چهارمی، عبدالرحمان بن ملجم (قاتل علی(ع)) است. اين پاسخ، موجب اعتماد خليفه به صداقت شيخ طوسی شد؛ پس او را اكرام و احترام كرد و از سخن‌چينان انتقام گرفت. به‌واقع، تهمت‌ها و دشنام‌ها در اين عصر بازار گرمی داشت؛ چنان‌كه بسياری از نويسندگان آن عصر با شيخ مفيد چنين برخورد كردند. اين زمينه‌ها باعث شد كه بغداد به‌عنوان محلّ بروز اين فتنه‌ها درآيد. با ورود سلجوقيان به بغداد در سال 447ق، راه برای پرورش فتنه باز شد و در سال 448ق فتنه‌ها به اوج خود رسيد؛ تا جايی كه شيخ طوسی نيز از اين غائله در امان نماند؛ خانه او را خراب كردند و سوزاندند، كتاب‌ها، آثار و دفترهايش را در چند نوبت آتش زدند و كرسی تدريس او را كه خليفه به وی اعطا كرده بود، سوزاندند.

[[شيخ طوسی]] در سال 448ق، پس از فتنه بغداد، به نجف اشرف مهاجرت كرد. وی دوازده سال نيز در اين شهر، كرسی تدريس و نيز رهبری و مرجعيت دينی را در اختيار داشت. وی در نجف اشرف، زمينه حركت علمی وسيعی را يافت كه از آن به نيكی استفاده نمود و حوزه علميه بزرگ شيعه را در آن شهر پايه‌ريزی كرد.

== وفات شيخ طوسی ==

مصادر تراجم، در تاريخ وفات [[شيخ طوسی]] اختلاف دارند. در اين‌باره تواريخ متعددی نقل شده كه عبارتند از: «458ق»، «459ق»، «461ق»، «465»، «466ق» و «460ق». بيشتر مصادر و معتبرترين آنها، «460ق» را ذكر كرده‌اند.

الف)- مشايخ اجازه: اساتيدی كه به [[شيخ طوسی]] اجازه داده‌اند تا كتاب‌های خودشان و يا كتاب‌های ديگران را كه آنان اجازه نقل آنها را داشتند، نقل كند.

ب)- مشايخ سماع: اساتيدی كه [[شيخ طوسی]] از آنها حديث شنيده است. [[شيخ طوسی]]، اين اساتيد را ديده، در درس آنان شركت كرده و از آنان حديث يا مطلبی را شنيده است.

ج)- اساتيدی كه [[شيخ طوسی]] كتاب‌هايی را بر آنان خوانده و عرضه نموده است و به اين ترتيب، آنها را فراگرفته (تحمّل كرده) است.

د)- اساتيدی كه [[شيخ طوسی]] در اسناد كتب روايی يا در لابه‌لای ساير تأليفاتش از آنان نامی نبرده است؛ ليكن كتب تراجم، در شرح حال‌های [[شيخ طوسی]]، اين اشخاص را به‌عنوان اساتيد وی نام برده‌اند. اينان احتمالا به استناد اطّلاعات كتب مفقودشده [[شيخ طوسی]] شناسايی شده‌اند.

به‌هرحال، اشخاص زير به‌عنوان مشايخ [[شيخ طوسی]]، شناخته شده‌اند:

11. حسن بن محمّد بن حسن طوسی، ابوعلی، معروف به مفيد ثانی (فرزند شيخ طوسی)؛