همدانی، حسن بن احمد
| نام | همدانی، حسن بن احمد |
|---|---|
| نامه‌ای دیگر | ه‍م‍ذان‍ي ع‍طار، اب‍و ال‍ع‍لاء حسن
ع‍طار، اب‍و ال‍ع‍لاء حسن اب‍و ال‍ع‍لا ه‍م‍دان‍ي، حسن بن احمد |
| نام پدر | احمد |
| متولد | 488ق/1095م |
| محل تولد | همدان |
| رحلت | 569ق |
| اساتید | ابوالعز قلانسی |
| برخی آثار | غایة الإختصار في قراءات العشرة أئمة الأمصار |
| کد مؤلف | AUTHORCODE06031AUTHORCODE |
حسن بن احمد همدانی (۴۸۸-۵۶۹ق)، معروف به «ابوالعلاء همدانی»، محدث و مقری بزرگ شرق اسلامی. از او با القاب قطب‌الدین، صدرالحفاظ، شیخ‌الاسلام و مهذب‌الائمه یاد شده است.
ولادت
ابوالعلاء در سال 488ق/1095م، در همدان به دنیا آمد.
اساتید
نخستین استماع او در هفت‌سالگی از عبدالرحمن بن محمد دونی صورت گرفت. وی پس از بهره گرفتن از جمعی از مشایخ همدان، اندکی پس از ۵۰۰ق/۱۱۰۷م، برای ادامه تحصیل روانه بغداد شد و در آنجا از شیوخ بزرگ قرائت چون ابوعبدالله حسین بن محمد بارع و ابوبکر محمد بن حسین مزرفی دانش آموخت و از محدثانی چون ابوالقاسم بن بیان و ابوعلی بن نبهان استماع کرد. همچنین در واسط (عراق) از مقری بزرگ آن دیار ابوالعز قلانسی (متوفی ۵۲۱ ق) قرائت آموخت. نیز در سفری به اصفهان که پیش از ۵۱۵ق بوده، از ابوعلی حسن بن احمد حداد (متوفی ۵۱۵ق) حدیث شنید و قرائت آموخت.
او در سفر به خراسان، در نیشابور مورد احترام و ستایش عبدالغافر فارسی (متوفی ۵۲۹ق) قرار گرفت، ولی گویا موفق نشد از او استماع کند و صحیح مسلم و دیگر روایات را از شاگرد فارسی، محمد بن فضل فراوی (متوفی ۵۳۰ق) آموخت و ظاهراً در همین فرصت از زاهر بن طاهر شحامی (متوفی ۵۳۳ق) اخذ حدیث کرد.
ابن جزری، ابوالعلاء را با عنوان مقری سرزمین‌های شرق اسلامی، با ابوعمرو دانی مقری نامدار مغرب قیاس کرده؛ حتی وسعت روایت او را بیش از ابوعمرو دانسته است. از مشایخ وی به‌جز آنان که ذکرشان گذشت، از شریف نورالهدی زینبی، اسماعیل بن احمد بن عمر اشعثی و احمد بن محمد بن اسماعیل فارسی در حدیث و ابوغالب احمد بن عبیدالله بغدادی، ابوالفتح اسماعیل بن فضل سراج و ابوالوفا علی بن زید اصفهانی در قرائت نیز می‌توان یاد کرد.
شاگردان
ابوالعلاء در فواصل سفرهایش بارها به بغداد بازآمد و در آنجا به تعلم و تعلیم حدیث و قرائت پرداخت. ذهبی تاریخ یکی از این سفرها را چندی پس از ۵۳۰ق تعیین کرده است. به گفته ابن دبیثی، آخرین ورود وی به بغداد در ۵۴۶ق بوده که پس از چندی تدریس، حداکثر تا اواسط ۵۴۸ق، آنجا را ترک گفته و به زادگاهش همدان بازگشته است.
ابوالعلاء را شاگردان و راویان بسیاری بوده که رجال شام تا خراسان را در بر می‌گرفته است. بزرگانی از شیعه و اهل سنت در میان همین شاگردان دیده می‌شوند که از آن جمله این کسانند: ابن عساکر، ابوالمواهب بن صصری، ابن کال حلی، ابراهیم بن یوسف بن برکه موصلی، منتجب‌الدین رازی، ابن شهرآشوب سروی، انس بن ابی‌منصور طوسی، ابوسعد سمعانی، ابوبکر حازمی، خطیب خوارزمی و مطرزی.
جایگاه ابوالعلاء همدانی
ابوالعلاء در قرائت و حدیث از مشاهیر روزگار خود بود و گاه به‌عنوان مجدد سده خویش تلقی می‌شد. او را همچنین ادیبی متبحر شناخته‌اند. گفتار کسانی که درباره منزلت او لب به سخن گشوده‌اند، همراه با تجلیل بوده است و همگی مقامات اخلاقی و علمی وی را ستوده‌اند. از این گروه باید نام عبدالغافر فارسی از جمع مشایخ ابوالعلاء و نیز سمعانی، خوارزمی و منتجب‌الدین از شاگردانش را یاد کرد. خاقانی شروانی شاعر معاصر او نیز یک مثنوی در ستایش جایگاه علمی او سروده است.
شاگرد دیگرش، عبدالقادر رهاوی، نیز به‌تفصیل در شرح احوال شخصی و منزلت اجتماعی او سخن گفته است. به گفته وی، ابوالعلاء با وجود نفوذی که در صاحبان قدرت داشت، هرگز بدیشان نزدیک نمی‌شد و کمک مالی آنان را قبول نمی‌کرد؛ حتی برای تدریس، مدرسه‌ای از آنان نمی‌پذیرفت و در خانه خود تعلیم می‌داد. یاقوت به نامه‌ای احترام‌آمیز که خلیفه مقتفی (حک ۵۳۰-۵۵۵) بدو نوشته، اشاره کرده است. ابوالعلاء در میان عامه مردم نیز نفوذ فراوان داشت و نه‌تنها مورد احترام گروه‌های مختلف مردم همدان بود، بلکه دامنه محبوبیت او چنان‌که نقل شده، تا دوردست‌ها نیز می‌رسید. شهرت و سجایای ابوالعلاء، موجب گردید تا دوستدارانش درباره او راه اغرق پیموده، کرامت‌ها و خواب‌هایی بدو نسبت دهند.
مذهب
رهاوی شاگرد حنبلی ابوالعلاء، او را یک حنبلی متعصب معرفی کرده و طبقات‌نویسانِ حنبلی او را در شمار پیروان مذهب خود آورده‌اند. از طرف دیگر منتجب‌الدین شاگرد امامی ابوالعلاء او را از امامیه شمرده است؛ درحالی‌که همتای وی ابن شهرآشوب او را در کتاب مناقب در شمار مصنفان اهل سنت آورده و در «معالم العلماء» که درباره مؤلفان شیعی تدوین شده، نامی از او نبرده است. قول به تشیع او در منابع متأخر امامی به‌طور جدی به میان آمده است. به‌هرصورت ابوالعلاء دارای شخصیتی بود که طالبان علم را از پیروان مذهب گوناگون، از حنبلی و معتزلی و از شیعی و سنی مجذوب خود می‌ساخت.
وفات
ابوالعلاء باقی زندگانی خود را در همدان وقف آموختن حدیث و قرائت کرد. او در آنجا کتابخانه‌ای تأسیس کرد که ظاهراً کتابخانه‌ای مهم و غنی بوده است. وی سرانجام در سال ۵۶۹ق/۱۱۷۳م، در همدان وفات یافت و در مسجدی که بدو منسوب بود، به خاک سپرده شد.
آثار
ابوالعلاء دارای تألیفات بسیاری، به‌ویژه در حدیث و قرائت بود که همواره مورد توجه قرار داشت و حتی در عصر مؤلف، در شرق تا خوارزم و در غرب تا شام، رواج یافته بود.
خطی
- الأدب في حسان الحديث؛
- الاكتفاء؛
- التمهيد في معرفة التجويد؛
- درة التاج في فوائد الحاج؛
- زاد المسافر؛
- شرح ما اختلف فيه أصحاب أبي‌محمد يعقوب بن إسحاق؛
- غاية الاختصار؛
- فتوی حول التنقيط و التشكيل في القرآن؛
- فتيا و جوابها؛
- مولد أميرالمؤمنين علي(ع)؛
- الهادي في معرفة المقاطع و المبادي في رسم المصحف؛
- رساله‌ای در قرائت ابوحنیفه.
آثار یافت‌نشده
- الأربعين في ذكر المهدي من آل‌محمد(ص)؛
- الانتصار في معرفة قراء المدن و الأمصار؛
- فضائل قزوین؛
- مناقب (علی بن ابی‌طالب(ع)).
جز آنچه ذکر شد، در منابع، آثار دیگری چون أصول المآب، الجمل و الغايات، شرح اختلاف اصحاب عاصم، الفتن، مجموع، پاره‌ای یادداشت‌های رجالی و آثار متعدد در زمینه قرائت یاد شده و در برخی موارد از آنها مطالبی نقل شده است[۱].
پانویس
- ↑ ر.ک: پاکتچی، احمد، ج6، ص25-27
منابع مقاله
پاکتچی، احمد، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1373ش.