نزهة الألباء في طبقات الأدباء

نزهة الألباء في طبقات الأدباء، اثر ابوالبرکات کمال‌الدین عبدالرحمن ابن محمد انباری (متوفی 577ق)، کتابی است در شرح‌حال شاعران و نحویان از حضرت علی(ع) تا استاد خود ابوالسعادات ابن الشجری (متوفی542ق) با رعایت زمان وفات و بدون طبقه‌بندی مشخص.

‏نزهة الألباء في طبقات الأدباء
پدیدآوران	ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد (نويسنده) محمد ابوالفضل ابراهیم (محقق)
ناشر	المکتبة العصرية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	2003م , 1424ق
چاپ	1
موضوع	ادبيات عربی - تاريخ و نقد، ادبيات عربی - سرگذشت‌نامه و کتاب‌شناسی، نويسندگان عرب - سرگذشت‌نامه و کتاب‌شناسی
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ن‎‏4 2066 ‏PJA‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

این اثر با تحقیق ابوالفضل ابراهیم به چاپ رسیده است.

اهمیت کتاب

اثر حاضر، از جمله کتبی است که فضیلت و اهمیت آن، آشکار بوده و علی‌رغم حجم اندک، دارای مطالب مفیدی از قبیل حقایق ادبی، معارف تاریخی، نصوص شعری و معرفی کتب و اخبار نغز و لطیفی که در سایر آثار، کمتر به چشم می‌خورد.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده و مطالب، بدون تبویب یا فصل‌بندی خاصی، دربردارنده شرح‌حال نحات و ادیبان معروف می‌باشد.

شرح‌حال‌ها تقریباً مختصر بوده اسامی افراد، به ترتیب تاریخ زندگانی آنها، مرتب شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق که در سال 1386ق/ 1967م نوشته شده است، به شرح‌حال مؤلف پرداخته شده است.

نویسنده اثر حاضر، از جمله نحات مشهور و آشنا به علم عربی و ظرایف آن است. وی در این کتاب، به ذکر زندگی‌نامه، شرح‌حال و فضائل شاعران و ادیبان معروف و مشهور پرداخته و مطالب خود را با ذکر احوال واضع علم عربی و امیر بیان، یعنی حضرت علی(ع)، آغاز نموده و آن را تا شرح‌حال ابوالسعادات ابن شجری (متوفی 542ق)، پیش برده است.

وی در نگارش خود، از کتاب‌های طبقات و تراجم معروف و معتبر پیش از خود، بهره برده است که از جمله آنها می‌توان به کتاب «أخبار النحويين البصريين» قاضی ابوسعید بن عبدالله بن مرزبان سیرافی (متوفی 368ق) و «تاریخ بغداد» ابوبکر احمد بن علی بن ثابت خطیب بغدادی (متوفی 463ق) نام برد. وی در این کتاب، مطالب گذشتگان را ادامه داده و به شرح‌حال بزرگان، مخصوصاً ادباء و نحویان معاصر خویش پرداخت، تا اینکه کتاب وی، منبع اصلی در ترجمه و شرح‌حال ادبای گذشته و معاصرین وی از جمله جوالیقی و ابوالسعادات ابن شجری شد.

نویسنده کتاب خود را با مقدمه‌ای آغاز کرده که در آن، مطالب کتاب خویش را تبیین نموده و به این نکته اشاره دارد که کتاب او، شرح‌حال و بیان فضایل معارف و مشاهیر این صنعت، یعنی ادبیات می‌باشد. سپس مطالب کتاب را با شرح‌حال حضرت علی(ع) و چگونگی به وجود آمدن علم نحو آغاز نموده و به این نکته اشاره کرده است که واضع اول این دانش، علی بن ابی‌طالب(ع) است و ابوالاسود ظالم بن عمرو بن سفیان دوئلی، این دانش را از محضر ایشان کسب کرده و علت نام‌گذاری آن به نحو مطابق آنچه ابوالاسود روایت می‌کند چنین است که روزی ابوالاسود به حضور امام رسیده و متوجه مکتوبی در دست وی شده و می‌پرسد که این چیست؟ امام در پاسخ می‌گوید: من در زمینه کلام عرب تأمل نموده و متوجه شدم که در اثر هم‌نشینی با حمراء یعنی عجم‌ها، به فساد و خطا کشیده شده لذا بر آن شدم که قوانینی وضع نمایم که مردم بتوانند برای درست سخن گفتن بدان مراجعه کرده و از آن به‌عنوان یک مرجع قابل‌اعتماد استفاده کنند. سپس آن مکتوب را به من داد که در آن چنین نگاشته شده بود: «کلام به‌طورکلی به سه دسته اسم و فعل و حرف تقسیم می‌گردد. اسم آن است که از مسمای خود خبر دهد و فعل آن است که از حرکت مسمی خبر دهد و حرف آن است که افاده معنی نکند و به من گفت به‌مانند این روش قوانینی را تدوین نمایم و اضافه فرمود که بدان که اسم به سه دسته تقسیم می‌گردد مضمر، اسم ظاهر و اسمی که نه ظاهری است و نه به‌صورت مضمر، که البته منظور ایشان از اسمی که نه ظاهر باشد و نه مضمر اسم مبهم می‌باشد. ابوالاسود می‌گوید بعدازآن، من، باب عطف و صفت را وضع کردم و بعدازآن باب تعجب و استفهام را، تا اینکه به باب حروف مشبهة بالفعل (أنّ و اخواتها) رسیدم اما در ردیف این حروف «لکن» را ذکر ننمودم و وقتی آن را به حضرت عرضه نمودم ایشان امر فرمودند که «لکن» را نیز در ردیف آنها قرار دهم و این‌چنین بود که هرگاه بابی از ابواب این علم را تدوین می‌نمودم آن را به ایشان عرضه می‌کردم تا این کار کامل و عاری از نقص گردید آنگاه حضرت فرمودند «ما احسن النحو الذی قد نحوت» یعنی چه نیکو روشی است روشی که تو در پیش گرفتی و بدین‌سان این دانش «نحو» نام‌گذاری شد».

دومین شخص معرفی شده در کتاب، ابوالاسود دوئلی می‌باشد. همان‌طور گذشت وی از یاران و صحابی حضرت علی(ع) و از محبین اهل‌بیت(ع) بود. از دیگر افراد معرفی شده در کتاب، می‌توان از سیبویه نام برد. نویسنده او را از موالی بنی‌حارث بن کعب و مرزبانی از موالی آل ربیع بن زیاد حارثی دانسته است. نام او، عمر بن عثمان بن قنبر بوده و کنیه‌اش ابوالحسن و ابوبشر و لقبش، سیبویه به معنای (رائحه سیب) بود. او در یکی از دهکده‌های شیراز، بخش بیضا به دنیا آمده و سپس برای کسب علم، به بصره رفته است.

از دیگر مشاهیر معرفی شده در کتاب، می‌توان از ابوداود اعرج، ابن ابی‌اسحاق حضرمی، ابومعاویه نحوی، ابوالخطاب اخفش، خلیل بن احمد، یونس بن حبیب، ابوالحسن کسائی، هشام کلبی، ابوعمر شیبانی، ابوزکریا فراء، ابوالحسن اخفش، ابن سکیت، ابوحاتم سجستانی، جاحظ، ابوداود مروزی، ابن قتیبه، مبرد، ابوحنیفه دینوری، زجاج، ابن درستویه، ابوسعید سیرافی، ابوعلی فارسی، ابوالحسن وراق و زمخشری نام برد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب به همراه فهرست آیات؛ روایات نبوی؛ کلمات لغوی؛ امثال؛ شعر؛ رجز؛ اعلام؛ قبایل و امم؛ اماکن و بقاع و کتب مذکور در متن، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به معرفی اعلام و توضیح و تشریح کلمات و واژگان دیریاب و مشکل متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. سطام الفهد، محمد، «کتاب في الذاکرة نزهة الألباء في طبقات الأدباء»، برگرفته از پایگاه اینترنتی «البیان»، به تاریخ 23 رجب 1441ق/ 18 مارس 2020م