مسالك الأبصار في ممالك الأمصار

مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار اثر عربى احمد بن یحیى بن فضل‌الله عمرى، پرحجم‌ترین کتاب در باب جغرافیاى تاریخى است که در قرن هشتم هجرى تألیف شده است.

مسالك الأبصار في ممالك الأمصار
پدیدآوران	صالح، ابراهیم (محقق) بارود، بسام محمد (محقق) رووف، عماد عبدالسلام (محقق) عباس، حمزه احمد (محقق) حور، محمد ابراهیم (محقق) قیسی، نوری حمودی (محقق) دلیمی، محمد نایف (محقق) رضا، صالح (محقق) عبدالجاسم، عبدالعباس (محقق) سامرائی، یونس احمد (محقق) مسلم، مصطفی (محقق) ابن فضل‌الله عمری، احمد بن یحیی (نویسنده) خطیب، محمد عجاج (محقق) شاذلی، احمد عبدالقادر (محقق) جبوری، یحیی وهیب (محقق) خالص، ولید محمود (محقق)
ناشر	المجمع الثقافي ج: 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 19, 22, 24, 27
مکان نشر	ابوظبی - امارات ج: 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 19, 22, 24, 27
سال نشر	1424 ق یا 2003 م
چاپ	1
موضوع	جغرافیای اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 جغرافیای قرون وسطا کشورهای اسلامی - جغرافیا
زبان	عربی
تعداد جلد	27
کد کنگره	‏G‎‏ ‎‏93‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏5
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب فرهنگامه‌اى مشتمل بر 27 جلد مى‌باشد ولى به نظر برخى، در اصل سى و دو جلد بوده است. نسخه حاضر، مشتمل بر جلدهاى 3، 4، 5، 7، 8، 9، 10، 12، 15، 16، 19، 22، 24 و 27 این مجموعه مى‌باشد و هر کدام، جداگانه از سوى محققان مختلفى، مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است.

اکثر جلدها، با مقدمه محقق، در بیان نحوه تحقیق، نسخ موجود از کتاب و مصادر تحقیق آغاز شده است.

گزارش محتوا

این اثر از جمله کتاب‌هاى غنى و دائرةالمعارف‌گونه عصر ممالیک مصر است که مجموعه عظیمى از مطالب جغرافیایى، تاریخى، ادبى، دینى، فقهى، رجال، طبیعیات را فراهم آورده و بدون شک، جامع‌ترین و گویاترین اثر در مورد موقعیت علمى زمان اوست.

کتاب داراى دو بخش اصلى است:

الف) جغرافیاى زمین و مسائل مربوط به آن که مشتمل بر دو نوع است:

1. نوع اول با عنوان «فى ذکر المسالک»، بر پنج باب زیر تقسیم مى‌شود. هر باب خود شامل فصل‌هاى گوناگون است. این بخش، به تاریخ طبیعى، جغرافیاى طبیعى و متعلقات آن، به ویژه به مطالب مربوط به سرزمین‌هاى مصر، شام و حجاز مربوط مى‌شود. (بخش «فى ذکر المسالک» در نسخه حاضر موجود نیست.)
2. نوع دوم با عنوان «فى ذکر الممالک»، به پانزده باب تقسیم شده و نویسنده به ترتیب، از مشرق به طرف مغرب، از دولت‌ها و سرزمین‌ها زیر سخن مى‌گوید:

هند و سند، ممالک خاندان چنگیزخان، گیل و گیلدن، جبال، ترکان روم (آسیاى صغیر)، مصر با شام و حجاز، یمن، مسلمانان حبشه، سودان، مملکت ملّى، جبال بربر، آفریقا، برّ العدوة (مراکش)، اندلس، عرب، بدویان معاصر و سرزمین‌شان.

ب) موجودات روى زمین که بر دو دسته ناطق و غیر ناطق تقسیم مى‌شوند:

در این بخش، مؤلف ساکنان کره زمین را به شرقى و غربى تقسیم کرده و ترجمه احوال بزرگان، پزشکان، دانشمندان، فقیهان، سیاستمداران و دولت‌مردان را گرد آورده است.

با آنکه برخى از جلدهاى کتاب در نسخه حاضر موجود نیست، اما براى اطلاع خوانندگان و جامع بودن مقاله، گزارش مختصرى از تمام مجلدات به ترتیب ارائه مى‌شود:

1. درباره زمین، دریاها، راه‌ها، کوه‌ها، دریاها، مساجد از جمله مسجد الحرام، مسجد الاقصى، قبرهاى انبیاء و مقامات، طوایف امت‌ها و اقلیم‌هاى اول، دوم و سوم از اقلیم‌هاى هفت‌گانه است.
2. درباره اقلیم چهارم، پنجم، ششم و هفتم و مشاهیر مملکت‌هاى مسیحى، طول مدت شب و روز، دریاها و آنچه متعلق به آن‌هاست، ریاحین چهارگانه، عجایب سرزمین‌ها و دریاها، قبله و دلایل آن از نظر فقها، نجوم، بادها، کوه‌ها، رودها، ستارگان، کسوف و خسوف، دریاها و راه‌هاست.
3. نوع دوم با عنوان «فى ذکر الممالک» در شش باب و هر باب در چندین فصل، درباره ممالک اسلام مى‌باشد. در این مجلد، پیرامون ممالک هند و سند، مملکت خاندان چنگیز خان، ممالک گیلان، کوهستان (جبال)، روم، مصر و شام و حجاز بحث و گفتگو شده است.
4. تتمه نوع دوم بوده و از باب هفتم تا پانزدهم را در خود جاى داده است. در این جلد، درباره ممالک یمن، مسلمین در حبشه، مسلمانان در سودان از نیل تا مصر، مالى، کوه‌هاى بربر، آفریقا و مملکت اندلس و نیز اعرابى که در زمان نویسنده مى‌زیسته‌اند مطالب جامعى ذکر شده است.
5. در دو فصل، درباره ساکنان زمین و مشاهیر شرق، غرب و دیار مصر از جمله محدثین و قراء سخن رفته است.
6. درباره ابوحنیفه و امام شافعى و اصحاب ایشان بحث شده است.
7. شرح حال مختصرى است از دانشمندان و علماى علم لغت، نحو و معانى و بیان در شرق، غرب و مصر از جمله ابوحنیفه، شافعى، أبوعبیدة معمر بن مثنى تیمى، ابوبکر اللؤلؤى القیروانى، جمال‌الدین بن المکرّم است.
8. در سه قسمت، درباره طوایف فقراء صوفیه از جمله: ابومسلم خولانى، أبو عبدالله محمّد بن اسماعیل مغربى، ابوالفیض ذوالنّون مصرى است.
9. پیرامون حکما، فلاسفه پنج‌گانه یونانى، اطباء در شام و هند و سریان و مصر بحث شده است.
10. به شرح حال اصحاب موسیقى اختصاص یافته و ضمن آن، به برخى از اصطلاحات موسیقى از جمله بعد الطنینى و بعد ذى الربع نیز اشاره شده است.
11. برخى از مشهورترین وزراى شرق، غرب و دیار مصر مانند بدیع الزّمان همدانى، ابن اثیر حلبى، محمود بن سلمان بن فهد معرفى شده‌اند.
12. درباره صاحبان انشاء که در خدمت خلفا و ملوک در سمت مشرق بوده‌اند.
13. سیزدهم، درباره مشاهیر خطبا در شرق، غرب و مصر مى‌باشد.

14-19- پیرامون شعر از دوره جاهلیت تا دولت بنى امیه و بنى عباس از متنبى تا ابن هباریه، بحث شده است.

20-21- درباره حیوانات، پرندگان، حشرات، نباتات و حیوانات آبى،

22-24 درباره معادن، فلزات و احجار، کلام نزد ادیان و طوائف متدینین و دولت‌هاى عباسیان، امویان و امویان اندلس مى‌باشد.

25- مطالبى درباره بنى اسرائیل، ذکریا(ع) و پسرش یحیى(ع)، عیسى بن مریم(ع)، خراب شدن بیت‌المقدس در نوبت دوم، ملوک هند، اخبار چین، اخبار ملوک ترک، رویدادهاى بزرگ ناشى از حمله مغول، جنگ‌هاى صلیبى و پیدایش امپراتورى تیمور و اقتدار ممالیک گنجانده شده است.

26- درباره برامکه، دولت بنى زیاد، ملوک یمن، قرامطه، دولت فاطمیان، ملک بنى بویه، سلجوقیان، دولت خوارزمشاهى، ابن تومرث و عبدالمؤمن بحث شده است. 27- پیرامون استیلاى فرنگیان بر طرابلس، ابتداى ظهور دولة غوریة و انقراض آل سبک تگین بوده و در ضمن آن، از حصار فرنج عکا، استیلاء فرنج على عکا، حوادث یمن و حوادث تا سال 744ق بحث و گفتگو شده است.

در زمان نویسنده، مصر و شام، مجموعاً مملکت «ممالیک مصر» را تشکیل مى‌داد. این دولت که از 640ق1252/م تا 922ق1517/م حیات و حکومت داشته، در طول تاریخ بالنسبه طولانى خود، با مغولان ایران (ایلخانان، از خاندان تولوى) در امتداد فرات، هم مرز بوده و جنگ‌هاى طولانى و مناقشات پى‌درپى را از سر گذارنده، لذا در سیاسیت خارجى خود، دوستى و اتحاد با خاندان جوچى در روسیه را سر لوحه عمل خود قرار داده است.

تاریخنگارى نویسنده در باب تاریخ مغولان، در اساس، متأثر از دیدگاه سیاسى دولت ممالیک در مورد مغولان ایران و روسیه و بالطبع، جانبدارى از خاندان جوچى مى‌باشد. آنان هر چند مسلمان شده و پیوند استوارى با ممالیک که خلافت عباسى را نیز احیا کرده بودند، داشتند، اما مدعى بودند که وارث واقعى چنگیزخان هستند و غرب آسیا بنا بر وصیت او، به خاندان جوچى مى‌رسد.

تداوم واردات برده از قفقاز و سواحل دریاى سیاه که اساس توان نظامى ممالیک را تشکیل مى‌داد نیز بر توسعه و تحکیم این روابط مى‌افزود. لذا در مباحث تاریخى و جغرافیایى کتاب، انعکاس اوضاع زمان را به خوبى مى‌توان دید.

با این حال، حجم بسیار کتاب و اینکه به صورت خطى و به زبان عربى است، استفاده از آن را مشکل ساخته است.

وضعیت کتاب

پیش از انتشار کامل مجلدات کتاب، جزء اول کتاب به کوشش احمد زکى پاشا در سال 1342ق1924/م در قاهره؛ «وصف افریقیة و المغرب و الاندلس» فى اواسط قرن هشتم هجرى، به کوشش حسن حسنى عبدالوهاب در مجلة البدر تونس در 1341ق؛ بخش مربوط به آفریقا (به جز مصر) با ترجمه فرانسوى توسط گود فروادومنبین در 1927م در پاریس و اجزاى دیگر نیز به صورت مجزا به چاپ مى‌رسید.

در نسخه حاضر، جلد سوم با تحقیق: احمد عبدالقادر الشاذلى؛ چهارم: حمزه احمد عباس؛ پنجم: محمد عجاج الخطیب، مصطفى مسلم و صالح رضا؛ هفتم: عبدالعباس عبدالجاسم، هشتم: بسام محمد بارود؛ نهم: تحقیق بسام محمد بارود؛ دهم: یحیى الجبورى؛ دوازدهم: ابراهیم صالح؛ پانزدهم: تحقیق ولید محمود خالص؛ شانزدهم: محمد ابراهیم حوّر؛ نوزدهم: یونس احمد السّامرائى؛ بیست و دوم: عماد عبدالسلام رؤوف؛ بیست و چهارم: تحقیق یحیى الجبورى و بیست و هفتم: با تحقیق حمزه احمد عباس، در سال 1424ق2003/م منتشر شده است.

فهرست مطالب در انتهاى همه مجلدات و فهارس دیگرى نیز در انتهاى برخى از جلدها ذکر شده است. تحقیقات خوبى بر کتاب انجام شده که در پاورقى اثر آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. خیراندیش، عبدالرسول، مسالک الابصار فى ممالک الامصار بزرگ‌ترین اثر جغرافیاى تاریخى تألیف شده به وسیله مسلمانان، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر 1377، شماره 14، صص 15-17.
3. دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، مدخل ابن فضل‌للّه، تألیف ابوالحسن دیانت، ج4، ص406.
4. کراچکوفسکى، تاریخ نوشته‌هاى جغرافیایى در جهان اسلامى، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص 319-324.