مثنوی (متن و شرح مثنوی)

مثنوی (متن و شرح مثنوی) تألیف جلال‌الدین محمد بلخی، با مقدمه و تحلیل، تصحیح متن بر اساس نسخه‌های معتبر مثنوی، مقایسه با چاپ‌های معروف مثنوی، توضیحات و تعلیقات جامع و فهرست‌ها از محمد استعلامی؛ این کتاب، در هفت مجلد، از شرح‌های کامل، مشهور و برتر مثنوی است که توسط یکی از استادان زبان و ادب فارسی معاصر نگارش و همراه متن کامل مثنوی و مقدمۀ مبسوط و ویرایش به روز به زیور طبع آراسته شده است. شارح کوشیده است با تصحیح و ویرایش یک متن کامل و منقّح از مثنوی، خواندن آن را آسان نماید و همچنین با ارانه شرح و توضیحات مکفی بر هر دفتر مثنوی لغات، اصطلاحات و دشواری‌های آن را تا حدودی حل کند و با تدوین زندگی‌نامۀ جامع مولانا اندیشه و شخصیت او را بهتر معرفی نماید و نیز با تنظیم فهرست‌های گوناگون راهنما، دسترسی به موضوعات و مطالب آن را تسریع بخشد. در اين اثر، متن و تعلیقات هر دفتر مثنوی در یک مجلد فراهم شده و جلد هفتم به فهرست‌های راهنما و کشف الابیات هر شش دفتر اختصاص یافته است.

مثنوی (متن و شرح مثنوی)
پدیدآوران	مولوی، جلال‌الدین محمد (نویسنده) استعلامی، محمد (تصحیح، تحقیق، توضیح، تعلیق)
ناشر	انتشارات سخن
مکان نشر	تهران
سال نشر	1379ش.
چاپ	ششم
شابک	‎964-6961-43-6
تعداد جلد	7 جلد
کد کنگره	‏/م21 م8 / 5301 PIR

جلد اول، شامل مقدمه‌ای است در ‎۸٩‏ صفحه که در آن با استفاده از منابع دست اول، سرگذشت مولانا و آثار او، خصوصاً مثنوی معنوی را به طور مشروح معرفی و توصیف کرده است. در این شرح حال، ابتدا به اوضاع شکننده جامعۀ عصر مولانا اشاره دارد و چنین می‌نماید که کوچ بهاء‌ولد، پدر مولانا، از بلخ به سبب پیش بینی او از وقوع جنگ بوده است. بعد میسرکاروان او را از بلخ تا قونیه تعقیب می‌کند و به خاطر روابط عمیق و تأثیرگذار مولانا با محقق ترمذی، شمس تبریزی، صلاح‌الدین زرکوب، و حسام‌الدین چلبی به رویدادهای زندگانی آنان نیز می‌پردازد. در ادامه، به چند پرسش مهم از جمله اينکه آیا مولانا پیش از طلوع شمس شعر می‌گفته است؟ آیا شمس و مولانا کدام مراد است و کدام مربد؟ پاسخ می‌دهد. آنگاه آثار مولانا پیش از مثنوی را به اجمال معرفی و در آخر، مثنوی را از نطر سخن‌سنجی و به عنوان یک اثر ادبی و از نگاه معانی و زیر بنای فکری و همچنین از منظر منابع و مآخذ و تأثیرگذاری آن در روزگار پس از مولانا مورد ارزیابی و تحلیل قرار می‌دهد.

در بخش توضیحات و تعلیقات، روش کار در همۀ جلدهای شش گانه به اين ترتیب است که ابتدا در نیمۀاول هر مجلّد، متن کامل دفتر ذکر می‌شود و در نیمۀ دوم آن بر اساس شمارۀابیات شرح و تعلیقات آن جای داده می‌شود. در توضیح و تفسیر ابیات به جنبه‌های ادبی، لغوی، اصطلاحات و تلمیحات قرآنی و حدیثی ابیات توجه ویژه مبذول داشته، اما در مورد مباحث عرفانی، کلامی و دیگر مطالب علمی مثنوی تنها به یک اشارۀ موجز اکتفا کرده و رد شده است. در مجموع همان طوری که نگارنده می‌نویسد، سعی نموده است معنی هر بیت و منظور مولانا از مجموع هر قسمت، فهمیده شود. توضیحات ساده و رسا و تا آنجا که ممکن است خالی از اصطلاحات باشد؛ از حاشیه رفتن و نمایش معلومات و پرگویی خودداری نماید.

از آنجا که دامنۀ توضیحات، از معنی کردن یک واژه یا اصطلاح، تا نشان دادن رابطه سخن با معانی قرآن، احادیث، روایات مذهبی و تاریخی و بسیاری از مباحث دیگر را در بر می‌گیرد، اما همۀ آن‌ها در حدّ نیاز خواننده‌ای است که از این معانی زمينۀ ذهنی دارد. همچنین کوشیده است در موارد بسیاری، مثنوی را با مثنوی معنی کند، مثلاً در آنجایی که یک مضمون، یک تشبیه، یا فکری در مثنوی تکرار می‌شود، آن را به بیت یا ابیات دیگری که آن مضمون درآن آمده ارجاع دهد.

دیگر اينکه شارح مقدمه‌های عربی دفترهای مثنوی را ترجمه کرده و آیات و عباراتی که نیازمند توضیح بوده جداگانه نقل و شرح داده است.

نگارنده در بخش شرح و توضیحات از آثار و شرح‌های نیکلسون، فروزانفر، جلال‌الدین همایی، عبدالحسین زرین کوب، علامه جعفری، اسماعیل انقروی و اکبرآبادی استفاده زیادی کرده و در ذکر احادیث و مآخذ داستان‌ها نیز از کتاب احادیث و قصص مثنوی فروزانفر بهرۀ کافی برده است.

از کارهای مهم و قابل توجه استعلامی در این تحقیق، تصحیح مجلّد متن مثنوی است که برخی آن را بهتر از نسخۀ مصحح نیکلسون می‌داند. وی این تصحیح را بر اساس پنج نسخه ذیل انجام داده است: نسخه ۶۶۸ هجری، که چهار سال پیش از درگذشت مولانا تحریر یافته و حال در قاهره نگهداری می‌شود؛ نسخه ۶۷۷ هجری، مشهور به نسخه موزه قونیه که پنج سال پس از درگذشت مولانا رونویسی شده است؛ نسخه بدون تاریخ که مصحح از آن به نسخه دوم قوئیه یاد می‌کند؛ نسخه ۷۱۵ هجری کتابخانه ملی تهران، متعلق به قزوینی؛ و نسخه نیکلسون.

استعلامی دربارۀ نحوۀ تصحیح اين متن می‌گوید نسخه‌های ۶۶۸ و۶۷۷ و نسخه دوم قونیه بسیار به هم نزدیک‌اند و در مواردی معدود یک مصراع یا یک بیت در آن‌ها به کلی متفاوت است؛ یا بیتی در میان ابیات پس و پیش شده و اختلاف آن‌ها در حدی نیست که معنی کلام مولانا را دگرگون کند. گاه نیز در نسخه ۶۶۸ بیتی هست و در نسخه ۶۷۷ نیست و احتمال می‌دهد که مولائا در بازبینی نسخه خاصی آن بیت‌ها را حذف کرده باشد. وی اين گونه ابیات را که از مولانا می‌داند در اين متن افزوده است. تفاوت عمدة متن حاضر با نسخۀ نیکلسون در همین سأله است که نیکلسون بسیاری از اين ابیات را الحاقی دانسته و آن‌ها را بیرون انداخته یا به پاورقی انتقال داده است، اما در چاپ حاضر این ابیات جزو متن قرار گرفته، منتها تفاوت‌های قابل تأمّل نسخه‌ها خصوصاً چاپ نیکلسون در پاورقی نشان داده شده است.

در اين اثر متن و شرح آن، هر دو ویرایش و علامت‌های نقطه گذاری، مثل نشانه پرسش، ویرگول، نشانۀ نقل قول و ... به طور یکدست اعمال شده است. همچنین عبارت‌های عربی و برخی کلمات دشوار فارسی و مواردی که ممکن است به دو وجه خوانده شود اعراب گذاری گردیده و دستور خط فارسی معمول هم در متن و هم در شرح و تعلیقات به کار رفته است.

جلد هفتم، شامل فهرست‌ها و راهنماهای شش دفتر مثنوی است و در دو بخش تنظیم شده است.

در بخش اول، فهرست‌های هفت گانه زیر را تدوین نموده است: ۱. تعبیرها و ترکیبات ویژه مولانا و مباحث و اصطلاحات شش دفتر مثنوی با ذ کر شمارۀ بیت‌های مربوط؛ ۲. نام اشخاص ذکر شده در مثنوی؛ ۳. نام کتاب‌ها، رساله‌ها و...؛ ۴. نام جاها؛ اقوام، ملل و دیگر اعلام جغرافیایی که مولانا در شش دفتر مثنوی آورده؛ ۵. آیه‌های قرآن در متن و تعلیقات شش دفتر؛ ۶ حدیث‌ها، سخنان پیرامون صوفیه، ضرب‌المثل‌هایی که در متن یا تعلیقات نقل یا به آن اشاره شده؛ ۷. مآخذ و منابع فارسی و انگلیسی که برای نوشتن مقدمه و تعلیقات استفاده شده است.

در بخش دوم، کشف الابیات یا راهنمای یافتن بیت‌ها در دفترهای شش گانه مثنوی قرار دارد. اين راهنما، بر اساس واژه‌های آغازین بیت‌ها تنظیم شده است. بر اساس این راهنما، اگر خواننده در جستجوی بیت یا ابیاتی باشد با این فهرست (کشف‌الابیات) آن‌ها را می‌یابد و اگر در صدد یافتن لغات و اصطلاحات و ترکیبات مثنوی باشد قطعاً از طریق فهرست تعبیرها و ترکیبات و... به آن دست خواهد یافت. فهرست‌های مطالب هر مجلد در پایان آن درج شده است.

منابع مقاله

عالمی، محمدعَلَم، کتاب‌شناسی توصیفی مولانا (شامل جدیدترین تحقیقات و قدیمی‌ترین کتاب‌های مولوی پژوهی)، قم، انتشارات دانشگاه قم، 1392ش.