كفاية الفقه: المشتهر بكفاية الاحكام

كفاية الفقه: المشتهر بكفاية الاحكام تألیف محمدباقربن محمد مؤمن سبزوارى، محقق سبزوارى (م 1090 ق) است. اين كتاب در بردارندۀ تمامى ابواب فقه بجز حدود، قصاص و ديات مى‌باشد.

کفایه الفقه: المشتهر بکفایه الاحكام
پدیدآوران	واعظی اراکی، مرتضی (محقق) محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمومن (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	كفاية المقتصد كفاية المعتقد کفایه الاحکام کفایه الاحکام
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1381 ش
چاپ	1
شابک	‎964-470-504-1
موضوع	فقه جعفری - قرن 11ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏182‎‏/‎‏7‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ک‎‏7‎‏ ‎‏1381
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اسلوب تأليف

سبک نگارش آن در قسمت عبادات، رساله‌اى است و در قسمت‌هاى معاملات، و ايقاعات نيمه استدلالى است كه به كتب فقهى، روايات، اجماع و نظائر آن اشاره شده است و در مواردى مثل بحث نماز جماعت يا ميراث نيز مباحث طولانى فقهى مطرح شده است.

از آنجايى كه اين كتاب جايگاه ويژه‌اى در نزد فقهاى اماميّه داشته است از زمان نگارش آن حواشى و شروح متعددى بر آن نوشته شده كه مهم‌ترين آنان حواشى وحيد بهبهانى (م 1205 ق)، سيد محسن بن حسن اعرجى كاظمى صاحب الوافى (م 1227 ق) مى‌باشد.

در موسوعه‌هاى فقهى همچون:

- حدائق الناظرة شيخ يوسف بحرانى (م 1186 ق)،

- مفتاح الكرامة سيد جواد عاملى (م 1226 ق)،

- رياض المسائل سيد على طباطبايى (م 1231 ق)،

- مستند الشيعة ملا احمد نراقى (م 1245 ق)،

- جواهر الكلام شيخ محمدحسن نجفى (م 1266 ق)،

- كتاب‌هاى فقهى شيخ انصارى (م 1281 ق)،

- مستمسك العروة الوثقى سيد محسن حكيم (م 1390 ق)،

- جامع المدارک سيد احمد خوانسارى (م 1405 ق)،

و كتاب‌هاى فقهاى متأخر به آن استناد و استدلال شده است.

از آنجايى كه در كتاب ذخيرة المعاد في شرح الإرشاد وى، قسمت‌هاى معاملات و ايقاعات و احكام بيان نشده‌اند در اين كتاب قسمت عبادات به صورت مختصر نوشته شده و ساير قسمت‌ها مفصل‌تر بيان شده‌اند و مكررا تفصيل مطالب آن به ذخيرة المعاد ارجاع داده شده است.

در الذريعة ج 99/18 دربارۀ آن آمده است: كأنّه تتميم الذخيرة حيث إنه أجمل في أبواب المعاملات اقتصارا على ما في الذخيرة و فصّل أبواب المعاملات التي لم يكتب منها شيئا في الذخيرة.

در جلد 19/10 نيز اين گونه آمده است: و أجمل في المعاملات و عكس في الكفاية، فأجمل في العبادات و فصل المعاملات.

تاريخ تأليف

با توجه به اين كه اين كتاب پس از الذخيرة نوشته شده كه حدود سال 1058 پايان يافته است بنابراین به احتمال زياد بين سال‌هاى 1060ق تا 1070ق تأليف شده است.

نسخه‌ها و تاريخ چاپ

در الذريعة99/18 به نسخۀ خطى در نزد حاج سيد نصراللّه الاخوى در تهران كه به خط مصنف است و همين‌طور نسخه‌اى در نزد سيد خليفه بن على احسائى مربوط به سال 1247ق اشاره شده است.

در صفحۀ 242 مقدمه‌اى بر فقه شيعه به نسخه‌هاى متعدد منتخبى از كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى، دانشگاه تهران، كتابخانۀ ملك، كتابخانۀ غرب در همدان و غير آنان اشاره شده است.

در الذريعة ج 88/18، 99 به چاپ سنگى آن در سال 1269 و 1270 در ايران اشاره شده كه در حواشى آن بسيارى از قسمت‌هاى ذخيرة المعاد چاپ شده است.

در صفحۀ 242 مقدمه‌اى بر فقه شيعه به چاپ آن در سال 1269 در تهران اشاره شده است. در چاپ كتاب موجود از نسخه‌هاى خطى كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى به خط مؤلف و دو نسخۀ خطى كتابخانۀ مدرسۀ مروى استفاده شده است.

نسخۀ كتابخانۀ مجلس به عنوان اصل در چاپ كتاب موجود استفاده شده است. اين كتاب در دو مجلد توسط مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين چاپ شده است.

فهرست مطالب

اين كتاب شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكاة، خمس، صوم، حج، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر، تجارت، دين، شفعه، رهن، مفلس، حجر، ضمان، صلح، شركت، مضاربه، مزارعه و مساقات، اجاره، وكالة، وديعه، عاريه، سبق و رمايه، وقوف و صدقات، وصيت، نكاح، طلاق، ظهار، ايلاء، لعان، عتق، تدبير و مكاتبه، استيلاء، ايمان و نذور، اقرار، جعاله، لقطه، احياء اموات، صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، غصب، قضاء و شهادات، و ميراث مى‌باشد.

قابل ذكر است كه در كتاب طهارت قبل از ذكر اقسام آب‌ها و نجاسات، اقسام طهارت (وضوء، غسل، تيمم) بيان شده‌اند. همچنين كتاب‌هاى قضاء و شهادات از قسمت احكام، قبل از كتاب الميراث بيان شده‌اند.

شروح و حواشى

اين كتاب از زمان نگارش، مورد توجه فقهاى بزرگ بوده و شروح و حواشى بر آن نوشته شده كه در الذريعة در ج 189/6 و ج 35/14 بيان شده‌اند.

در الذريعة189/16 حواشى متعددى ذكر شده كه عبارتند از:

- حاشيۀ استاد وحيد آقا محمدباقربهبهانى (م 1205 ق)

- حاشيۀ شيخ جعفر بن عبداللّه كمره‌اى (م 1115 ق) شاگرد مؤلف

- حاشيۀ محمد جعفر کرمانى

- حاشيۀ عبدعلى حويزى

- حاشيۀ ميرزا مصطفى بن حسن تبريزى (م 1337 ق)

- حاشيۀ مجذوب على شاه محمد جعفر بن صفرخان همدانى (م 1238 ق)

در جلد 35/14 الذريعةشروحى ذكر شده به نام:

1. شرح ملا شريف بن محمد طاهر نباطى، شاگرد علامۀ مجلسى (م 1129 ق) (ذ35/14/، أعيان الشيعة 343/7).
2. شرح ميرزا ابوالمعالى بن محمد ابراهيم كلباسى (م 1315 ق) (ذ35/14/، أعيان 434/2).
3. شرح علامه ميرزا جعفر بن مرتضى معروف به سبط شيخ (م 1370 ق).
4. رواشح الربانيّة في شرح الكفاية الخراسانية، از شيخ حسين بن محمد عصفورى بحرانى (م 1216 ق) (أعيان 141/6).
5. شرح ميرزا ذبيح‌اللّه بن هداية اللّه مشهدى (م 1248 ق) (ذ43/14/، أعيان 430/6).
6. شرح سيد محسن بن حسن اعرجى كاظمى، صاحب الوافي و المحصول (م 1227 ق) (ذ36/14/ 72/14).
7. شرح سيد مرتضى بن محمد طباطبايى بروجردى، پدر بحر العلوم (م 1204 ق) (ذ36/14/ و 37).
8. نبراس الهداية يا شرح ميرزا محمد بن هداية اللّه حسينى (زنده در 1237 ق) (ذ37/14/).
9. شرح سيد احمد بن محمد بن مرعشى خراسانى (م 1235 ق) (أعيان 220/3).
10. وقاية الأيتام في شرح كفاية الأحكام، از مير سيد على مدرسى بزرگ (م 1316 ق).
11. هداية الاعلام، از ميرزا محمد على اردكانى (زنده در 1240 ق) از اول تجارت تا آخر ارث (ذ170/25/).
12. شرح جعفر بن عبداللّه حويزى قاضى (مقدمه‌اى بر فقه شيعه ص 242).
13. نهاية المقتصد، از محمد جعفر همدانى (مقدمه‌اى بر فقه شيعه ص 242).
14. شوارع الهداية، از محمد ابراهيم كلباسى (مقدمه‌اى بر فقه شيعه ص 242).

ويژگى‌ها

اگر چه اكثر مطالب كتاب به سبک فقه رساله‌اى نوشته شده امّا گاهى مؤلف به مباحث مفصّل فقهى پرداخته است كه به بعضى اشاره مى‌شود.

وى در بحث نماز جماعت و عدالت امام مى‌نويسد: و إنما أطلنا الكلام في هذه المسألة مع خروجه عن أسلوب الكتاب لما ذلك من مزيد المنفعة (ج 145/1).

در كتاب الميراث نيز مى‌نويسد: إنما أطلنا الكلام في هذه المسألة على خلاف رسم الكتاب لأنها من المشكلات (ج 860/2).

در بحث خراج آمده است: لا بد ههنا من تحقيق الأمر في حل الخراج في الجملة و تحقيق الواضع الخراجيّة (ج 381/1).

ارجاع به كتاب ذخيرة الأحكام از ديگر ويژگى‌هاى كتاب است تا جايى كه در بعضى از نسخه‌ها قسمت‌هايى از ذخيرة الأحكام در حواشى آن چاپ شده‌اند. به عنوان نمونه در كتاب الصوم آمده است: قد أوردنا في الذخيرة تفصيل الكلام في هذا المقام (ج 249/1).

يا در كتاب الطهارة: و لذلك تفاصيل لا يناسب هذا المختصر من أرادها راجع كتاب الذخيرة.

در بحث زكاة الفلات: ففيه تفاصيل ذكرناها في الذخيرة (ج 183/1).