كتاب الزهد و يليه كتاب الرقائق
كتاب الزهد و يليه كتاب الرقائق، که نام صحیح آن با توجه به آنچه محقق کتاب گفته «كتاب الزهد و الرقائق» می‌باشد[۱]، اثر عبدالله بن مبارک مروزی (181ق)، معروف به ابن مبارک، نخستین اثر بازمانده کامل درباره زهد است[۲]. این اثر منبعی مهم و اصلی برای تدوین آثار بعدی در این‌باره شد[۳].
| الزهد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن مبارک، عبدالله بن مبارک (نویسنده) اعظمی، حبیب‌الرحمن (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب الزهد کتاب الرقائق |
| ناشر | دار الکتب العلمية |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 2004م , 1425ق |
| چاپ | 2 |
| موضوع | اخلاق اسلامى زهد |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | الف2ز9 250/5 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كتاب الزهد، توسط حبیب الرحمن اعظمی مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.
موضوع این اثر، ضرورت دوری جستن از نعمت‌های دنیوی و کوشش برای به حداقل رساندن بهره‌ها در طول زندگی، به امید حصول رضایت خدا و دریافت پاداش در زندگی پس از مرگ است[۴].
ساختار
این اثر بعد از مقدمه محقق از دو بخش تشکیل شده است:
- كتاب الزهد، شامل 1627 روایت در یازده جزء و 49 باب، در مسائل مختلف اخلاق فردی و اجتماعی است. هریک از این اجزاء دربردارنده چندین حدیث است.
- کتاب زیادات زهد، شامل 436 روایت در 51 باب است. این بخش از کتاب توسط نعیم بن حماد، بر بخش اول کتاب افزوده شده است.
با مرور كتاب الزهد ابن مبارک می‌توان دریافت که محتوای آن شامل روایات نبوی و اقوال و حکایاتی از صحابه و تابعین و اتباع تابعین است. بااین‌حال، چنان‌که عناوین ابواب مختلف اثر نیز نشان می‌دهند، بحث‌های آن تا حدود زیادی پراکنده و متفاوتند؛ آن‌سان که به‌سختی می‌توان دریافت چرا باید همه اینها ذیل عنوان کلی «زهد» جای گیرند[۵].
گزارش محتوا
مقدمه محقق شامل مطالبی درباره زهد، معرفی این اثر، شمارش کتبی که در موضوع زهد نوشته شده، معرفی ابن مبارک و راویان این اثر، نسخ کتاب و چگونگی تحقیق آن می‌شود[۶].
ابواب مختلف این اثر در چینش کنونی‌اشان از ترتیبی منطقی و متناسب موضوع بحث، پیروی نمی‌کنند؛ بااین‌حال با دسته‌بندی منظم آن ابواب و گنجاندن آن ذیل عنوانی جامع‌تر، می‌توان مطالب را آن چنین یافت:
- آمادگی ذهنی برای زهد: یک محور بحث در این اثر، ایجاد قابلیت‌های ذهنی برای پذیرش سبک زندگی زاهدانه است. ابن مبارک بدین منظور ابوابی چند را در اثر خویش می‌گنجاند. از جمله بابی با عنوان «الاعتبار و التفكر» پدید آورده است که در آن بر ضرورت تفکر در کار جهان و عبرت جستن از آن تأکید می‌کند... همین مضمون در ابواب دیگری از اثر مثل باب «التفكر في اتباع الجنائز» نیز دنبال می‌شود؛ آنجا که تفکر در پدیده مرگ را شیوه‌ای برای عبرت‌گیری و خشوع در مقابل خدا می‌شناساند. قابلیت ذهنی دیگر که برای زهدورزی در شخص تقویت باید بشود، امیدواری به رحمت خداوند است. وی گذشته از آنکه بحث خود را در این اثر با یادکرد روایاتی برای تشویق به طاعت خدا آغاز کرده، بابی مستقل را نیز به یادکرد رحمت خداوند اختصاص داده است...
- دنیاگربزی: محور دیگر بحث در این اثر، نحوه فرار از گرفتاری‌های دنیوی است. ابن مبارک این گریز را تنها با پرهیز کامل از گناه و لذت‌های حرام تحقق‌پذیر می‌داند. از نگاه وی برای ترک گناه، یادآوری مقام خدا و خوف از او نافع است؛ همچنان‌که اندیشیدن به عواقب اعمال، کثرت تضرع و بکاء و انابه و فرار از گناه. فراتر از این، وی معتقد است که حتی از لذت‌های حلال دنیا نیز باید گریخت و تا می‌شود از تنعم و بهره‌مندی در آن دور ماند. آرزوهای دراز دنیوی حتی اگر به خواسته‌هایی مشروع تعلق گیرند، مذمت شده‌اند...
- ملکات و اعمال نیکو: در كتاب الزهد، ابن مبارک بر این معنا نیز تأکید می‌ورزد که شخص باید افزون بر کسب آمادگی ذهنی برای زندگی زاهدانه با تفکر در کار جهان و افزون بر گریختن از حرام‌ها، بلکه حلال‌ها و مباحات دنیا، برای آراستن خود به ملکات و صفات نیکوی اخلاقی نیز بکوشد و رفتاری نیکو نیز در پیش گیرد؛ همچنان‌که باید از ملکات و رفتارهای قبیح دوری جوید. بدین منظور، گاه از ملکات اخلاق فردی مثل توکل، بخل، اخلاص، قناعت جستن و تن دادن به سبک زندگی فقیرانه بحث کرده است و گاه از ملکات اخلاق اجتماعی؛ ملکاتی زشت یا نیکو همچون حفظ زبان، ریاکاری، تواضع و دروغگویی[۷].
با مرور كتاب الزهد آشکار می‌شود که ابن مبارک از طرفی تحت تأثیر آموزه‌های مکتب خوفگرای بصره بوده و از طرفی دیگر، با پیروان مکتب اهل رجای بصره و شاگردان حسن بصری نیز تعامل فکری داشته و از آن‌ها اثر پذیرفته است. ازهمین‌رو، در كتاب الزهد وی جهت‌گیری‌هایی دیده می‌شود که می‌توانشان شیوه‌ای جمع میان تعالیم این هر دو مکتب تلقی کرد[۸].
وی از یک‌سوی بابی تحت عنوان «ذكر رحمة الله» می‌گشاید و از لزوم امیدواری به رحمت خداوند می‌گوید. از دیگر سو، با آوردن باب‌هایی همچون «ما جاء في تخويف عواقب الذنوب»، «ما جاء في الحزن و البكاء»، «ما جاء في الخشوع و الخوف»، یا «الهرب من الخطايا و الذنوب»، در پی آن است که بر ضرورت خوف از خدا هم اصرار ورزد. آنچه را نیز که وجوه اشتراک این دو مکتب بومی بصره است می‌توان در آثار ابن مبارک پی جست. برای نمونه، تکیه بر لزوم دنیاپرهیزی از تعالیم مشترک در مکاتب زهد عراقی است. عمده این مکاتب، دنیاپرهیزی را همچون اصلی‌ترین شیوه طاعت خدا بازنمایانده‌اند. همین سوگیری را در سراسر كتاب الزهد ابن مبارک نیز می‌توان دنبال کرد[۹].
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم كتاب الزهد ابن مبارک، توجه به رابطه معرفت خدا با سلوک اخلاقی است. به نظر می‌رسد نگرش‌های وی در این‌باره، لزوماً بازتاب آرای پیشینیان وی نباشد. بااین‌حال، رگه‌هایی از رویکرد وی را می‌توان در آرای منتسب به استادان وی نیز بازشناخت. چنان‌که پیش‌ازاین هم اشاره شد، این اندیشه‌ها در محیط فرهنگی مکه نشو و نما داشت.
از شواهد رویکرد ابن مبارک به تفکر، همچون شیوه‌ای ضروری برای زندگی زاهدانه، بابی است در كتاب الزهد، با عنوان «الاعتبار و التفكر». ابن مبارک در آن به بحث درباره ارزش تفکر، خاصه تفکری که به عبرت‌آموزی بینجامد، پرداخته است. او با نقل حکمت‌هایی از عیسی(ع) یا برخی صحابه همچون ابودرداء، ابن عباس، محمد بن کعب قرظی و حسن بصری کوشیده است نشان دهد که چنین تفکری از هر عبادتی برتر است. این همان اندیشه‌ای است که در آرای معاصر وی ابراهیم ادهم و حلقه نزدیکان مکی وی نیز دیده می‌شود[۱۰].
یک پایه اصلی كتاب الزهد ابن مبارک بر روایاتی استوار است که مؤلف از استاد کوفی خویش سفیان ثوری نقل می‌کند؛ چنان‌که می‌توان گفت ثوری نقش محوری را در تأمین منابع نقلی زهد وی داشته است. ویژگی بارز اندیشه اخلاقی ثوری نیز آمیختن زهد با دغدغه‌های اجتماعی بوده؛ اینکه برای سلوک اخلاقی همان‌قدر که در زندگی فردی زهد لازم است، مشارکت‌های اصلاح‌طلبانه اجتماعی هم ضروری است.
رد این اصلاح‌طلبی اجتماعی را می‌توان در آثار و آرای ابن مبارک نیز پی گرفت. بخش قابل توجهی از كتاب الزهد به بحث درباره آن دسته از رفتارها و صفات اخلاقی اختصاص دارد که کارکرد و جلوه‌ای اجتماعی دارند؛ صفاتی همچون حفظ زبان، تواضع، ریاکاری، احسان به یتیمان، صدقه، دوری از بخل، دروغ و آشتی دادن دیگران. بی‌تردید وی در این رویکرد اجتماعی متأثر از ثوری است. دیگر نمونه بارز این تأثیر، کوشش وی برای ارائه متنی قابل استفاده برای عموم است؛ امری که اصلی‌ترین دغدغه اصلاحگران اجتماعی است. شیوه غالب در كتاب الزهد، یادکرد حکایات و داستان‌هایی کوتاه یا مفصل از حیات صحابه و تابعین است؛ حکایاتی همچون توبه داوود نبی، خشوع سلیمان نبی، داستان اویس قرنی، یا هرچه از این قبیل. گویی مؤلف می‌خواهد اندیشه اخلاقی منظور خود را در قالب داستان‌پردازی ترویج کند؛ چنان‌که برای عامه مفید باشد[۱۱].
سرآخر، حضور ابن مبارک در منطقه شام و بهره‌گیری‌اش از استادان شامی و جهادگرایی آن‌ها، وی را فراتر از اندیشه اصلاح‌طلبانه ثوری، همسو با اوزاعی به جهادگرایی نیز کشانده است. بدین‌سان، وی افزون بر تألیف اثری درباره فضیلت جهاد، ضمن كتاب الزهد نیز بر ضرورت آن تأکید می‌ورزد و آن را همچون شیوه مشارکت اجتماعی گرایندگان به زهد بازمی‌نمایاند[۱۲].
وضعیت کتاب
پاورقی‌ها شامل ذکر اختلاف نسخ و منابعی که روایت را در خودش جای داده، می‌شود.
فهرست محتویات و منابع مورد استفاده محقق در انتهای کتاب آمده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- مهمان‌نواز و همکاران، «پیوند زهد و حدیث در كتاب الزهد ابن مبارک»، صحیفه مبین، شماره 59، سال بیست‌ودوم، بهار و تابستان 1395.