فناری، محمد بن حمزه
محمد بن حمزه فنارى (751-834ق)، معروف به «فنارى»، «ابن الفنارى»، «علامه فنارى» و لقبش «شمس‌الدين»، اهل روم و حنفى مذهب، از اکابر علمای عثمانی قرن نهم هجری است که در معانی و بیان و هیئت و قراءات و تمامی علوم متداوله، وحید عصر خود بود و یکی از چند رئیس علمی بوده که در آن زمان هر کدام در رشته‌ای متخصص و فرید عصر خود بوده‌اند.
| نام | فناری، محمد بن حمزه |
|---|---|
| نام‌های دیگر | اب‍ن‌ال‍ف‍ن‍اری، محمد بن حمزه
فناری، شمسالدین محمد ف‍ن‍ری، شمسالدین محمد محمد الفناری |
| نام پدر | حمزه |
| متولد | صفر سال ۷۵۱ق |
| محل تولد | روم |
| رحلت | 834 ق |
| اساتید | علاءالدين اسود |
| برخی آثار | فصول البدائع في أصول الشرائع |
| کد مؤلف | AUTHORCODE04881AUTHORCODE |
ولادت
محمد بن حمزة بن محمد بن محمد رومی حنفی در صفر سال ۷۵۱ق چشم به جهان گشود. پدرش حمزة بن محمدبن محمد، از علماى بزرگ عثمانى در قرن نهم هجرى است. در تمام علوم متداول آن زمان از جمله معانى و بيان، هيئت و قرائات، بى‌نظير و در رشته تخصصى‌اش (احاطه به تمام علوم عقلى، نقلى و عربى) رئيس علمى بود.
مؤلف ریحانة الادب گوید: «علامه فناری از اکابر علمای عثمانی قرن نهم هجری است که در معانی و بیان و هیئت و قراءات و تمامی علوم متداوله، وحید عصر خود بود و یکی از چند رئیس علمی بوده که در آن زمان هر کدام در رشته‌ای متخصص و فرید عصر خود بوده‌اند، همانند فیروزآبادی در لغت، سراج الدین بلقینی در فقه شافعی، ابو عبدالله بن عرفه در فقه مالکی، سراج الدین ابن الملقن در کثرت مصنفات فقهی و حدیثی و شیخ زین‌الدین عراقی در حدیث.»
تحصیلات
شمسالدین پس از کسب فیض از محضر عالمان مشهور وطنش به مصر مسافرت نمود و نزد علمای بزرگ مصر به تلمذ پرداخت، سپس به وطن بازگشت و نزد حاکم زمان خود «سلطان بایزخان ابن سلطان مراد غازی» ملقب به «یلدرم بایزید»، احترام و اعتبار زیادی یافت. از این رو منصب قضا و کرسی تدریس در بروسا (شهری در مغرب شبه جزیره آسیای صغیر، در جنوب شرقی دریای مرمره که در اوایل دولت عثمانیان، چندی پایتخت بوده است) به او سپرده شد و در امور حکومتی با او مشورت می‌شد. او علاوه بر اقتدار سیاسی، از ثروت فراوان برخوردار بود با این حال لباس‌های کم ارزش می‌پوشید و در زی مشایخ صوفیه می‌زیست و می‌گفت لباس و طعام من از کسب و کار شخصی من تحصیل می‌شود و درآمد من از کارم، آن قدر نیست که لباس فاخر بپوشم.
گویند روزی شهادت سلطان بایزید را نپذیرفت و هنگامی که سلطان سبب را جویا شد، او در جواب گفت تو تارک نماز جماعتی. پس سلطان جامعی بنا کرد و موضعی برای خود معین ساخت و از آن به بعد در آن جامع در نماز شرکت می‌کرد. پس از آن بین او و سلطان اختلافی پدید آمد و او همه مناصب خود را رها کرد و به قرامان رفت و حاکم قرامان برای او هر روز هزار درهم و برای شاگردانش پانصد درهم مقرر ساخت. در آنجا دو تن به نام‌های یعقوب اصفر و یعقوب اسود نزد فناری تلمذ می‌کردند و فناری به این امر افتخار می‌نمود و می‌گفت: «ان یعقوبین قرءا علی».
بعدا سلطان بایزید از آنچه کرده بود پشیمان شد و کسی را به قرامان فرستاد و از حاکم آنجا استدعا نمود تا فناری را به وطن بازگرداند. فناری نیز اجابت کرد و دوباره به وطن بازگشت و سلطان مناصب گذشته را به او بازگردانید.
اساتید
- علامه علاءالدین اسود شارح «مغنی» در اصول و «وقایة الروایه فی مسائل الهدایه» در فقه حنفی. او در مدرسه ازنیق که به نام داود قیصری بنا شده بود پس از قیصری و تاج الدین کردری تدریس می‌کرد. می‌گویند بین او و شمسالدین فناری اختلافی پدید آمد و از این رو شمسالدین او را ترک کرد و به حوزه درس محمد بن محمد آقسرایی پیوست.
- جمال‌الدین محمد بن محمد بن محمد آقسرایی «آقصرایی» صاحب «حاشیه بر کشاف زمخشری» و شارح «ایضاح» در معانی و بیان و شارح «انموذج» در طب.
- گویند هنگامی که میر سید شریف جرجانی شرح جمال‌الدین بر ایضاح را دید گفت: «انه کالذباب علی لحم البقر» و این سخن از آن جهت است که ایضاح بسیار مبسوط است و جز موارد اندکی از آن نیازمند شرح نبوده است و جمال‌الدین متن ایضاح را با خط قرمز همراه با شرح آورده بود و شرح او در مقابل متن بسیار ناچیز می‌نمود. به میر سید شریف گفتند تقریر جمال‌الدین از تحریرش بهتر است، سید نیز به قصد استفاده از او به قرامان رفت، وقتی به آنجا رسید جمال‌الدین درگذشته بود. در آنجا میر سید شریف با شمسالدین فناری آشنا شد و همراه او به مصر رفت تا از محضر شیخ اکمل‌الدین از علمای به نام آن دیار کسب فیض نمایند.
- گویند شمسالدین فناری و حسن پاشا فرزند مولی علاء الدین اسود، هر دو نزد جمال‌الدین آقسرایی درس می‌خواندند، روزی جمال‌الدین به طور پنهانی به حجره‌ها سرکشی می‌کرد دید مولی حسن پاشا در حالی که تکیه داده، به کتاب نگاه می‌کند ولی فناری دو زانو نشسته و کتاب مطالعه می‌کند و گاه بر آن حاشیه می‌نویسد، استاد در حق اولی گفت «انه لا یبلغ درجة الفضل» و در مورد دومی گفت «انه سیحصل الفضل و یکون له شان فی العلم» و چنان شد که او گفت.
- اکمل‌الدین محمد بن محمد بن محمود، از اکابر فقهای حنفیه و متبحر در علم حدیث و نحو و لغت و صرف و معانی و بیان و صاحب تألیفاتی چون «الانوار» در اصول و «حاشیه بر کشاف زمخشری» و «شرح اصول بزدوی» و «شرح الفیه ابن معط» و «شرح تجرید خواجه نصیر طوسی». اکمل‌الدین در سال ۷۸۶ ه. ق در سن هفتاد و شش سالگی درگذشت.
- از شخصی به نام شیخ حمید شیخ الحاج بیرام به عنوان استاد او در تصوف یاد شده است.
منصب شیخ‌الاسلامی
در کتاب ریحانة الادب آمده است که شمسالدین فناری در بیروت و بروسه و قسطنطنیه قضاوت نموده و در آخر به منصب شیخ‌الاسلامی مفتخر شده و نزد سلطان بایزخان (۸۰۴-۷۹۱ ه. ق) و چلبی سلطان محمدخان (۸۲۴-۸۱۶ ه. ق) و دیگر سلاطین وقت، بسیار محترم و غالبا در امور دولتی، محل استشاره بوده است. بعضی او را نخستین کسی می‌دانند که به مرتبه شیخ‌الاسلامی نایل گردیده است و عده‌ای محمد بن یعقوب فیروزآبادی را.
برکات سفر حج
شمسالدین فناری در سال ۸۳۳ ه. ق به سفر حج رفت و در مسیر حج به قاهره وارد شد، آنجا علما و فضلا جمع شدند تا از محضرش کسب فیض نمایند، (ابن حجر می‌گوید هنگامی که شمسالدین فناری به مصر آمد به دست خود اجازه‌ای برای من نوشت.) می‌گویند این حج که در سال‌های آخر عمر او انجام شد به شکرانه عافیت یافتن از بیماری و به دست آوردن مجدد بینایی بوده است.
فرزندان
نام دو تن از فرزندان محمد بن حمزه فناری نیز در کتب تراجم دیده می‌شود که هر دو از شخصیت‌های مورد احترام و از عالمان روزگار خود بوده‌اند. این دو تن عبارتند از:
- محمدشاه که از هوش و ذکاوت فوق العاده‌ای برخوردار بوده تا آنجا که بعضی از جهت تیزهوشی و ذکاوت او را از پدرش برتر دانسته‌اند. او تألیفات متعددی داشته و جانشین پدرش در تدریس و پرورش شاگردان بوده است.
- مولی یوسف بالی که بعد از برادرش کرسی درس پدر به او واگذار شد. او فرزندی به نام حسن داشت که از مشاهیر علمای عثمانی بوده و در حساب و هیئت و تصوف و علوم شرعی و ادبی و ریاضی و غالب فنون متداول در عصر خویش تبحر داشته است.
وفات
یک سال پس از این سفر، در سال ۸۳۴ق در سن ۸۴ سالگی درگذشت و در بروسا دفن گردید.
آثار
- مصباح الانس بین المعقول و المشهود فی شرح مفتاح غیب الجمع و الوجود، این شرح بهترین شرحی است که بر مفتاح الغیب ابو المعالی صدر الدین محمد بن اسحاق قونوی نوشته شده و یکی از عالی‌ترین متون عرفانی است.
- فصول البدائع فی اصول الشرائع، این کتاب در اصول فقه است و تألیف آن سی سال طول کشیده است. محمد شاه فرزند مؤلف بر آن حاشیه‌ای به نام «تلخیص الفصول و ترصیص الاصول» نوشته است.
- عین الاعیان فی تفسیر القرآن، تفسیری است بر سوره حمد که در ابتدای آن چهار مقدمه وجود دارد با عناوین تعریف تفسیر، وجه حاجت به تفسیر، موضوع تفسیر و علومی که تفسیر از آن استفاده می‌کند. صاحب کشف الظنون گوید: «لا بد لطالب علم التفسیر ان یعلم ما فی هذا التفسیر اولا، لیکون علی بصیرة من علمه.»
- شرح تلخیص الجامع الکبیر فی الفروع (متن از کمال‌الدین محمد بن عباد بن ملک داد «داود» الخلاطی الحنفی متوفای سال ۶۵۲ ه. ق است.)
- رسالة فی رجال الغیب
- عویصات الافکار فی اختیار اولی الابصار، پرسشهایی است مشکل، در فنون عقلی جهت امتحان طلاب که در دو ورقه نوشته شده است.
- شرح فرائض سجاوندی للامام سراج الدین محمد بن محمود عبد الرشید سجاوندی (بر این کتاب شرح‌های بسیاری نوشته شده که معروف‌ترین آنها شرح سید شریف جرجانی است.)
- شرح الفوائد الغیاثیة (الفوائد الغیاثیة کتابی است در معانی و بیان از قاضی عضد الدین ایجی متوفای سال ۷۵۶ ه. ق که در واقع مختصر کتاب مفتاح العلوم سکاکی است.)
- مرشد المصلی (فیه تجویز صلوة الرغائب و لیلة القدر بل ترغیب لهما فهجره جماعة، کشف الظنون.)
- مقدمة الصلوة، رساله‌ای است کوچک مشتمل بر مسائل ضروری در صلوة که شروحی نیز بر آن نوشته شده است. در مؤلف آن اختلاف است. صاحب کشف الظنون انتساب آن را به ابن حمزه فناری صحیح دانسته است.
- اسئلة العلامة، مؤلف الشقائق النعمانیة در مورد این رساله گوید: «و رایت للمولی الفناری عشرین قطعة منظومة کل قطعة منها مسالة من فن مستقل و غیر اسماء تلک الفنون بطریق الالغاز امتحانا لفضلاء دهره و لم یقدروا علی تعیین فنونها فضلا عن حل مسائلها علی انه قال فی خطبة تلک الرسالة و ذلک عجالة یوم مما تبصرون، و شرح هذه الرسالة ابنه محمدشاه و عین اسامی الفنون و بین المناسبة فیما ذکره من الالغازات و حل مشکلات مسائلها و نظم عقیب کل قطعة منها قطعة اخری قال فی بعضها قلت مؤکدا و فی بعضها قلت مجیبا و اتی باحسن الاجوبة.»
- انموذج العلوم فی مئة مسالة من مئة فن، بعضی این رساله را از محمدشاه فرزند شمسالدین فناری دانسته‌اند.
- اسامی الفنون، منظوم است و فرزند مؤلف، محمدشاه آن را شرح کرده است.
- رساله‌ای در مناقب شیخ بهاءالدین نقشبندی، مؤسس طریقت نقشبندیه و مؤلف کتاب دلیل العاشقین در تصوف، متوفای سال ۷۹۰ یا ۷۹۱ ه. ق (از مریدان مشهور او خواجه علاء الدین و خواجه محمد پارسا می‌باشند.)
- اساس التصریف (محمد شاه فرزند مؤلف بر آن شرحی نوشته است.)
- شرح کتاب ایساغوجی، شرحی دقیق به طریق مزجی است و مؤلف آن را در یک روز نوشته است. بر این شرح نیز حواشی متعددی نوشته‌اند. (متن ایساغوجی از اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری متوفای حدود سال ۷۰۰ ه. ق است که شروح متعددی بر آن نوشته شده است.)
- تعلیقه بر اصطلاحات الصوفیه ملا عبد الرزاق کاشانی.
- حاشیه بر شرح شیخ برهان‌الدین ابراهیم بن عمر الجغبری متوفای سال ۷۳۲ ه. ق بر کتاب حرز الامانی و وجه التهانی فی القراءات السبع المثانی قصیده مشهور به شاطبیه، از ابو محمد شاطبی ضریر (از مشاهیر قراء قرآن مجید و معروف به امام القراء و امام شاطبی). حرز الامانی و وجه التهانی قصیده‌ای است لامیه در تجوید و حاوی رموز و دقایق بسیار. به نوشته کشف الظنون ۱۱۷۳ بیت و به نوشته روضات الجنان ۱۳۲۰ بیت است که همه آنها در یک وزن و قافیه به نظم درآمده است.
- حاشیه بر «الضوء اللامع» (الضوء اللامع تلخیص کتاب مفتاح است که هر دو از تاج الدین محمد بن محمد اسفراینی است و مفتاح، شرحی است بر کتاب المصباح فی النحو از امام ناصر بن عبد السید المطرزی متوفی در ۶۱۰ ه. ق.)
- تعلیقه بر شرح میر سید شریف جرجانی و شرح سعد الدین تفتازانی بر مفتاح العلوم سراج الدین ابو یعقوب یوسف ابن ابی بکر بن محمد بن علی سکاکی متوفای سال ۶۲۶ ه. ق (مفتاح العلوم مشتمل است بر صرف و نحو و اشتقاق و معانی و بیان و عروض و قوافی و بعضی دیگر از علوم عربی و بر آن شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری نوشته شده است و بعضی تمام یا قسمتی از آن را تلخیص نموده‌اند. چنانکه خطیب دمشقی قسمت معانی و بیان و بدیع آن را تلخیص نموده که به تلخیص المفتاح مشهور است و علامه تفتازانی شرح مطول و مختصر را در شرح همین تلخیص نوشته است.)
- الفوائد الفناریه (این کتاب همراه با شرح احمد بن عبدالله شوقی در استانبول چاپ شده است. در ریحانة الادب آمده است که الفوائد الفناریه همان شرح ایساغوجی در منطق است.)
- شرح اصول بزدوی (متن از فخر الاسلام علی بن محمد بزدوی است و چنانکه صاحب کشف الظنون گفته است این شرح ناقص است و تنها دیباچه کتاب اصول در آن شرح شده است.)
- شرح المواقف («المواقف السلطانیة یا المواقف فی علم الکلام و تحقیق المقاصد و تبیین المرام» کتابی است در علم کلام و از تألیفات عبد الرحمن بن رکن‌الدین معروف به عضد الدین ایجی که آن را به نام غیاث الدین وزیر سلطان خدابنده تألیف نموده و این کتاب همراه با شرح میر سید شریف جرجانی بارها به چاپ رسیده است.)
- شرح الرباعی لابن العربی «کنا حروفا عالیات لم نقل»، این شرح با تصحیح و ترجمه محمد خواجوی توسط انتشارات مولی چاپ و منتشر شده است.
- شرح المصباح فی النحو، در مقدمه مصباح الانس این شرح به فناری نسبت داده شده اما در کشف الظنون در ضمن شروح مصباح به شرحی از فناری اشاره نکرده و تنها حاشیه او را بر الضوء اللامع ذکر نموده است.
- اساس الفنون، احتمالا همان اسامی الفنون باشد
- شرح رسالة الاثیریة فی المعانی و البیان
- شرح مقطعات عشرین مخترعة و عشرین علما لولده
منابع مقاله
ر.ک. وب سايت اعلام.