شمس‌العلماء گرکانی، محمدحسین
میرزا محمدحسین قریب گرکانی(1224-1305ش)، مشهور به شمس‌العلماء و متخلص به ربانی، عالم روحانی، ادیب، نویسنده، شاعر، از استادان فقه و اصول و حدیث، خطاط
| شمس‌العلماء گرکانی، محمدحسین | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | میرزا محمدحسین قریب گرکانی |
| لقب | شمس‌العلماء |
| تخلص | ربانی |
| نام پدر | میرزا علی‌رضا قریب |
| ولادت | سال 1222 یا 1224ش |
| محل تولد | روستای گرکان از توابع آشتیان |
| رحلت | 27 بهمن‌ماه سال 1305ش |
| طول عمر | حدود 81 سال |
| اطلاعات علمی | |
| برخی آثار | |
ولادت
در سال 1222 [۱] یا 1224ش[۲] در روستای گرکان از توابع آشتیان استان مرکزی زاده شد. پدر وی میرزا علی‌رضا قریب از تاجران زاهد و پرهیزگار بود و به‌واسطه‌ی شغل تجارت اغلب در قم اقامت داشت.
تحصیلات
وی پس از تحصیلات اولیه در زادگاه خود برای تکمیل تحصیلات به قم رهسپار شد. سال‌ها نزد بزرگان حوزۀ علمیۀ قم به تحصیل پرداخت و سپس برای تکمیل تحصیل رهسپار عتبات عالیات شد. او در سامرا از محضر میرزای شیرازی و در نجف اشرف از محضر میرزا محمدحسین تهرانی و میرزا حبیب‌الله رشتی استفاده کرد. به علت بیماری به تهران برگشت و در تهران اقامت گزید.
در این مدت او نزد میرزا علی محمدصفا، خطاط مشهور به تمرین خط پرداخت. چنان ذوق و شوق از خود نشان داد که مرتبت خط خود را به پایه‌ی استاد رسانید. در دیگر خطوط نیز شهرتی به‌هم رسانید. و به شمس العلماء مشهور گردید.
او همچنین روزگاری را نیز در حوزه علمیه تهران از محضر میرزا محمدحسن آشتیانی و سید ابوالفضل کلانتر(صاحب شفاءالصدور فی شرح زیارت عاشور) درس آموخت.[۳]
هنگام اقامت در ایران به دعوت آقاخان سوم نواده‌ی آقاخان محلاتی رئیس فرقه‌ی اسماعیلی و به خواهش عضدالدوله شاهزاده‌ی قاجار به سال 1266 به هندوستان مسافرت کرد. وی مأمور تعلیم و تربیت آقاخان سوم در حوزه‌ی علوم ادبی، اسلامی و ایرانی بود. نه سال در بمبئی و دیگر شهرهای هندوستان اقامت کرد.
سرانجام در سال 1275 به دلیل ناسازگاری آب و هوا و دوری از وطن به ایران بازگشت. در ایران وزیر معارف وقت - مخبرالسلطنه- از وی دعوت کرد تا در مدرسه‌ی علمیه به ریاست حاج میرزا محمدخان احتشام‌السلطنه تدریس کند. او جز مدرسه‌ی علمیه در مدارس نظام و علوم سیاسی نیز به تدریس زبان و ادبیات فارسی مشغول بود. تعدادی کتاب نیز برای آموزش دانشجویان این مراکز تألیف کرد.
در سال 1284 به قفقاز و ترکستان و استامبول و برخی نقاط دیگر ترکیه سفر کرد و آن گاه از همان جا رهسپار مکه شد. پس از بازگشت از حج به ریاست مدرسه‌ی علمیه منصوب شد . چندی نیز در مدرسه‌ی علوم سیاسی و دارالفنون عربی و فارسی تدریس کرد.
از جمله خدمات فرهنگی او در این سال‌ها تأسیس مدرسه‌ای رایگان به کمک مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدّوله(نوه رضاقلی خان هدایت) بود. چندسال بعد ریاست مدرسه‌ی متوسطه‌ی پهلوی (قاجاریه) را نیز عهده‌دار شد.
شمس‌العلما به سال 1293ش از سوی وزارت عدلیه (دادگستری) به سمت مدعی العموم (دادستان) دیوان عالی تمیز (دیوان کشور) دعوت شد که نپذیرفت. در عوض به سمت مستشاری دیوان مذکور منصوب گردید.[۴] علاوه بر مشاغل دولتی و تدریس و تألیف و تحقیق، ممتحن رسمی ادبیات عرب در وزارت عدلیه و معارف بود و چند دوره هم به عضویت شورای عالی وزارت معارف درآمد.
شمس‌العلما علاوه بر علوم ادبی و عربی در علوم و فنون جدید هم احاطه داشت و زبان‌های فرانسه و انگلیسی را هم می‌دانست.
از میان هنرها جز تسلط و چیرگی و استادی در خط نستعلیق، موسیقی و نقاشی نیز می‌دانست. رساله کوچکی در تاریخ موسیقی به سال 1281ش از وی به چاپ رسید.
شمس‌العلما شعر نیز می‌سرود. اشعار او به فارسی و عربی گواه استادی اوست. در شعر «ربانی» تخلص می‌کرد. از نمونه‌های شعر او قصیده‌ی وطنیّه‌ای است که به‌هنگام اختلال اوضاع سیاسی کشور قبل از جنگ جهانی اول سروده است.
چند بیتی از آن قصییده‌ی مفصل را می‌خوانیم.
| با دیده‌ی دل دلا در ایران بین | در کوردلی به دیده‌ی جان بین | |
| آن پهنه‌ی ملک پیشدادی را | بر تنگدلان چو تنگ زندان بین | |
| وآن پرچم رایت کیانی را | چون زلف پریوشان پریشان بین | |
| فرخنده درفش کاویانی را | نیلی به عزای آل ساسان بین[۵] |
وفات
سرانجام در 27 بهمن‌ماه سال 1305ش پس از 81سال زندگی در تهران درگذشت و در جنب ابن بابویه در قم دفن گردید.[۶]
آثار
- ابداع البدایع
- کتاب معانی
- قطوف الربیع فی صنوف البدیع در علم بدیع
- مقصدالطالب فی احوال اجداد النبی و عمه
- تاریخ وهابیة
- رساله نصرةالاسلام
- رساله زینةالاسد (در فقه)
- الانتصار للشیعه
- نورالحدیقة (در مسائل متفرقه)
- نورالحدقه (در اخبار و اشعار و عبارات مشکل)
- رساله‌ی لؤلؤ در خطا
- تاریخ خطاطان
- تاریخ نقاشان معروف ایران
- لطایف الحکم در سه جلد
- رساله در بیان
- تاریخ شعرا
- رساله لیلتین
- صد حکایت
- دیوان شعر به فارسی و عربی
- منظومة الاصول حاوی چندین هزار بیت در علم اصول و....
پانويس
منابع مقاله
- قطوف الرّبیع فی صنوف البدیع، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۵ فروردین ۱۳۹۰
- ذوالفقاری، حسن، یاد یاران (شمس العلمای گرکانی)، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی، تابستان 1381 - شماره 62 (3 صفحه - از 28 تا 30).
- صفری، علی‌اکبر، سفرنامه عتبات عالیات و هندشمس العلماء محمد حسین گرکانی(1262-1345ق)، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله میراث شهاب، بهار ۱۴۰۱- شماره ۱۰۷ (54 صفحه - از 225 تا 278)).
- مرسلوند، حسن، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج5، ناشر الهام، 1376ش